Risto Ratković (1903–1954) bio je književnik i diplomata poreklom iz Crne Gore, iz Bijelog Polja. Poznat je po avangardnoj poeziji, bliskoj ekspresionizmu i nadrealizmu. Pisao je i eseje i književne kritike, a kada je prozno stvaralaštvo u pitanju, najpoznatiji je njegov kratki roman Nevidbog.
Roman Nevidbog prati dešavanja u rodnom kraju Rista Ratkovića – odnose pravoslavaca i muslimana, nesrećne ratne okolnosti, siromaštvo i bedu, položaj domaćeg stanovništva pod austrijskom okupacijom itd. Sam roman ispričan je kao niz relativno samostalnih priča koje predstavljaju sećanja glavnog lika, Vaska Jeremića, na detinjstvo i mladost, a pored opšteg i šireg plana, vrlo precizno oslikava i lični i porodični plan, te prikazuje odnose između članova jedne patrijarhalne porodice, položaj žene i majke u takvoj porodici i sl. Glavni tokovi radnje bave se dvema porodicama – Jeremićima i Orlićima.
Risto Ratković u Nevidbogu piše o svim društvenim grupama i slojevima – o onim najsiromašnijim, bogaljima i prosjacima; o trgovcima i zanatlijama koji počinju da siromaše; o sveštenim licima, kaluđerima, popovima, i hodžama; ali i o bogatašima i skorojevićima, odnosno onima koji su se za kratko vreme i skoro obogatili i o načinu na koji se odnose prema svom bogatstvu i prema drugim ljudima. U ovom smislu, Nevidbog Rista Ratkovića je sveobuhvatna slika jednog prostora i ljudi koji su živeli na njemu.
Kada je u pitanju žanrovsko određenje ovog dela, iako ga i sam autor i proučavaoci određuju kao roman, treba napomenuti da čitaoci od njega ne treba da očekuju čvrsto povezanu radnju koja se linearno razvija, kao ni dokraja oslikane i definisane likove i njihovu ulogu u celokupnoj radnji i delu. U tom smislu se Nevidbog uklapa u književne tokove vremena u kom je objavljen, a to podrazumeva, kada je pripovedanje u pitanju, manje koherentnu radnju, a veću samostalnost pojedinih celina, ali i prisustvo većeg broja lirskih mesta, kojih takođe ne manjka u ovom delu. Iz navedenih razloga čitalac će pre dobiti sliku jednog vremena i prostora, kako na opštijem, tako i na unutrašnjem, porodičnom planu, ali ne i celovitu radnju sa svojim zapletom i raspletom. Lik koji je najupečatljivije i najuverljivije predstavljen je sigurno Vasko Jeremić, lik iz čije perspektive su poglavlja ispripovedana. Ovo je razumljivo jer jedino njega i imamo oslikanog i sa unutrašnje strane, tj. sve što saznajemo, saznajemo iz njegove perspektive, onako kako se njemu činilo, kako je on to doživljavao kao dete ili mladić, šta je pritom osećao, o čemu je razmišljao, koji su bili njegovi pogledi na pojedine junake ili događaje koje opisuje. Ostali likovi su dati iz perpektive trećeg lica, samo sa spoljašnje strane, a samim time su i manje detaljno prikazani i manje razrađeni. Neki proučavaoci ovaj roman Rista Ratkovića smatraju prvim modernim romanom u crnogorskoj književnosti.
Pomenuli smo da se roman, između ostalog, bavi i socijalnim temama, odnosom bogatih i siromašnih, položajem običnog seljaka u društvu, gubljenjem bogatstva i ekonomskim propadanjem slojeva kao što su trgovci i zanatlije. Naredni odlomak, razgovor između Vaska Jeremića i seljaka Rizvana, pogotovo Rizvanove reči, najbolje ilustruje čitaocima na koji način i koliko uverljivo i maestralno je autor ovo izveo:
– Evo videćeš, još malo… Tamo grade cestu, naići ćemo. Rade i po noći, kad je mesečina. A ko radi? Seoska i varoška sirotinja. I naša i vaša… Ja sam, eto, musliman, a nemam kad da spavam, kosti da odmorim. Juče sam, na onom božjem čelopeku, držao trnokop u ruci čitav dan. A noćas, eto, moram malo da zaradim. I čim se vratim, moram nositi žito u vodenicu. Na ramenu, dva sata hoda. Ali bogu hvala kad ga ima. Bilo je i gore. Prošle zime… Uh, spomenulo se, ne povratilo se. Pištalo je majčino mleko. Mišljasmo, vala, da će sve pocrkati. A bogme se i crkavalo. Gledao sam ja na svoje oči: rođena braća se tuku oko komadića hleba od ovsa i od drvene kore.
– Kako od drvene kore?
– Jest. Ispeče se stara kora, pa se samelje, pa se pomeša sa ovsom ko ima, ili sa mekinjama. Ispeče se, i divota.
Verujemo da je ovaj isečak dovoljan da zainteresuje potencijalnog čitaoca, a ovakvih upečatljivih mesta u romanu sasvim sigurno ima još dosta.
Podsećamo da se u okviru edicije Otrgnuto od zaborava nalaze i drugi manje poznati romani, kao što su: Suzana Božidara Savića, Spahinica Stevana J. Jevtića, Cirkuzani Dragutina Ilića Jeja, Nazareni Jaše Tomića i mnogi drugi. Svi naslovi dostupni su na sajtu Portalibrisa.
Roman Nevidbog pogledajte OVDE, a sva dela Rista Ratkovića pogledajte OVDE.