Iz pozorišta predratne Srbije jedna je od najpoznatijih, ako ne, pored Londonskog dnevnika, najznačajnija knjiga Milana Grola. Osim ovoga, ovo je poslednja knjiga objavljena za njegova života. Prvi put je objavljena 1952. godine, a te iste godine 3. decembra je Grol preminuo u sedamdeset šestoj godini u Beogradu, u kom se i rodio. Kako je bio dramaturg i upravnik Narodnog pozorišta, ne čudi činjenica da je najveći deo knjiga napisao upravo o pozorištu, odnosno o predmetu svoje profesije i interesovanja.
Iz pozorišta predratne Srbije Milana Grola sadrži niz kraćih životopisa o najpopularnijim pozorišnim glumcima i glumicama koji su gradili svoje ime i karijere pred srpskom publikom. Ovde se pominju velika imena, koja i dan-danas možemo čuti, mada sve više među starijom generacijom. U predgovoru je navedeno „da su glumački portreti u knjizi došli i jednim posebnim merilom: svođenjem monografija na reprezentativne glumce i reprezentativne tipove glume, i ograničenjem na glumce koji nisu više u životu ili nisu više na pozornici”. Neprevaziđena Žanka Stokić naravno da je jedna od onih koji zaslužuju da se o njima priča i godinama kasnije. Ona se proslavila igrajući u komadima Branislava Nušića, među kojima se izdvaja Gospođa ministarka, koju je Nušić pisao specijalnu za Žanku. Ona je u Narodnom pozorištu u Beogradu igrala i u Sterijinim Rodoljupcima, Glišićevoj Podvali, Molijerovom Uobraženom bolesniku i u drugim, dosta cenjenim komadima. Njen privatni život nije bio nimalo lak: udali su je sa četrnaest godina, pa je od tog muža pobegla; najviše se mučila sa dijabetesom; pre nego što je postala glumica, radila je kao pralja, imala je neverovatnu strast za kockom, a u jednom trenutku svog života bila je i uhapšena i neko vreme služila kaznu u zatvoru. Milan Grol jedno celo poglavlje knjige Iz pozorišta predratne Srbije posvećuje Žanki i nazvao ga je Pozorišna boemija.
Nije Žanka Stokić jedina pozorišna glumica koja se borila sa raznim bolestima. Zorku Todosić je bolest udaljila sa scene. S njom se sudbina dosta igrala, postala je kleptoman, a najtužnije je što mnogi nisu znali ko je ona. Julka Jovanović je izgubila sluh, dok se Milka Grgurova penzionisala zbog problema sa bolesti grla. I rane smrti pozorišnih glumica, kao što je gubitak Sofije Coce Đorđević, uticale su na to da srpska pozorišna scena bude u nedostatku sa dobrim glumcima i da se za izvođenje predstave mora angažovati glumica iz inostranstva.
Milan Grol ističe i pozorišne glumce, navodeći da je Čiča Ilija Stanojević bio poštovan i voljen u pozorištu, što inače nije čest slučaj. Možda malo ko danas zna da je Pera Dobrinović umro u garderoberu Novosadskog pozorišta, a da je večiti boem bio Bogoboj Rucović.
Iz pozorišta predratne Srbije upoznaće čitaoce i sa pozorišnim upravnicima: prvo je na toj poziciji Milorad Šapčanin, kasnije Nikola Petrović, a onda i Branislav Nušić, a od dramaturga treba izdvojiti Milovana Glišića i Milana Predića.
Milan Grol piše i o počecima pozorišnim, pominje kneza Miloša i Joakima Vujića, kome je knez Miloš dao zaduženje da osnuje stalno pozorište. To pozorište se zove Knjaževsko-serbski teatar i Vujić postaje njegov prvi direktor. Dalje, predmet Grolovog interesovanja su i sva tri srpska narodna pozorišta: u Beogradu, Novom Sadu i u Zagrebu. Kaže da smo sa novosadske pozornice dobili naše najbolje glumce.
U knjizi Iz pozorišta predratne Srbije Milan Grol izdvaja četiri perioda u sto godina srpskog pozorišta od diletantskih predstava Joakima Vujića do Prvog svetskog rata. Prvi period je oko 1860. godine, drugi oko 1862. ili 1868. do osamdesetih, treći period je obeležila stabilizacija u Beogradu, dok se četvrti stapa sa trećim i za njega Grol kaže da je dinamičan period (vreme od Majskog prevrata, dolazak kralja Petra na presto, aneksija BiH, balkanski ratovi, pa sve do Prvog svetskog rata).
Mnogim čitaocima biće zanimljivo da saznaju i kako je pozorište funkcionisalo za vreme vladavine kralja Milana. Kralj Milan i kraljica Natalija nikada nisu zajedno dolazili u pozorište, a ona je neke svoje toalete darovala „prvakinji Narodnog pozorišta” – Milki Grgurovoj. Kraljica Natalija je garderobi pozorišnoj dala prilog jedne zbirke narodne nošnje iz Topličkog okruga.
Podsećamo da su u okviru edicije Otrgnuto od zaborava reizdate i druge manje poznate knjige srpskih pisaca, među kojima su: Zapisi starog Beograđanina Koste N. Hristića, Pregled srpske književnosti Pavla Popovića, Putovanje po novoj Srbiji Sretena L. Popovića, Iz nove srpske istorije Mihaila Gavrilovića i mnoge druge. Svi naslovi dostupni su na sajtu Portalibrisa i moguća je onlajn kupovina knjiga.
Knjigu Iz pozorišta predratne Srbije možete videti OVDE, a sva dela Milana Grola koja je Portalibris objavio OVDE.