U Vukovoj trećoj knjizi srpske narodne poezije nalaze se pjesme junačke srednjijeh vremena.
Vukove zbirke narodne poezije, pored toga što u punom sjaju predstavljaju njegov rad na sakupljanju kulturne baštine, jasno pokazuju Vukovu potrebu da ovu poeziju klasifikuje, sistematizuje i da joj kritički pristupi. Od Vuka nam potiču prve podele srpske narodne poezije na ženske, muške i pjesme na međi, odnosno rodovska podela. Tako je Vuk Karadžić u četiri knjige podelio narodne pesme koje je tokom života prikupljao.
U prvu knjigu sabrao je ženske pesme, odnosno one koje se danas nazivaju lirskim pesmama. Ove pesme su u najvećoj meri kratkog stiha, izvode se uz muziku i pevaju u kanonizovanim melodijama, a prate ljubavne teme, slave mladost i lepotu, obeležavaju običaje i praznike, proslavljaju rođenja, oplakuju smrt. Uglavnom su svečanog tona, u zavisnosti od prilika u kojima se izvode, veselih ili setnih melodija, pokatkad šaljive i vrcave, ali i tragične i žalosne.
Epske pesme ili muške, kako ih je nazvao Vuk Karadžić, sabrane su u drugoj, trećoj i četvrtoj knjizi, a podeljene su prema istorijskom vremenu događaja koje opisuju. To su izreda deseteračke pesme, napisane u epskom desetercu, sa cezurom posle četvrtog sloga, koje se recituju ili izvode uz gusle. Osnovno obeležje im je prisustvo naratora koji nam prepričava i opisuje jedan ključni događaj, mada strukturno kompleksnije i duže pesme mogu imati i brojne sporedne narativne tokove i digresije. Tematski, ove pesme daju epske biografije istorijskih ili legendarnih junaka – junačke ženidbe, junačke podvige i megdane, učešće u najznačajnijim istorijskim događajima, bitkama i ratovima, njihove odnose prema porodici, suverenima, protivnicima, neprijateljima, stranim osvajačima i običnoj raji.
U drugoj knjizi objedinjene su pjesme junačke najstarije prema hronološkom principu razvrstavanja i opisuju najstarije istorijske ili legendarne događaje srpske istorije. Kasniji proučavaoci srpske narodne književnosti podelili su ove pesme u cikluse – neistorijski, pretkosovski, kosovski, pokosovski i ciklus pesama o Kraljeviću Marku.
U trećoj knjizi su pjesme junačke srednjijeh vremena, a opisuju vreme robovanja pod Turcima i narodni otpor sili i teroru. U centru pažnje nalaze podvizi hajduka i uskoka, zbog čega su u kasnijoj podeli nazvane hajdučkim i uskočkim ciklusima.
Četvrta knjiga posvećena je pjesmama junačkim novijih vremena, a govori o vojevanju za slobodu i najznačajnijim događajima i ličnostima Prvog i Drugog srpskog ustanka.
Srpske narodne pjesme, knjiga treća, u kojoj su pjesme junačke srednjijeh vremena
Treća knjiga Vukovih pesama opeva podvige hajduka i uskoka, odnosno hrabrih pojedinaca koje je tursko bezvlašće, nasilje i zulum oteralo u goru. Drugi glavni razlog za odmetanje u goru je naneta uvreda, bilo da se radi o „preprošenoj” devojci, optužbi za izdajstvo, krađu ili nepoštenje, kada se hajduk odlučuje da dokaže da je oklevetan. Hajduci i uskoci teže jednoj posebnoj vrsti junačkog ideala koji odlikuju ne samo hrabrost i snaga, već u prvom redu vernost, veština, brzina i lukavost, a onda i sposobnost za trpljenje najtežih muka pod rukom neprijatelja.
Jedna od najglasovitijih pesama ovog ciklusa, i prva u Vukovoj zbirci, Starina Novak i knez Bogosav, prikazuje ukratko biografiju jednog od najslavnijih hajdučkih harambaša, istorijske ličnosti sa kraja 16. veka. Starina Novak odgovara na pitanje kneza Bogosava, zašto se odmetnuo u hajduke. Ti stihovi u sebi sadrže obrazac hajdučkog života:
Pobratime, Starina Novače,
Kaži pravo, tako bio zdravo,
Sa šta, brate, ode u hajduke?
Kakva tebe oćera nevolja
Vrat lomiti, po gori hoditi,
Po hajduci, po lošu zanatu,
A pod starost, kad ti nije vreme?
Starina Novak daje jedan presek vremena u kome živi, i kao prvi razlog svog odmetanja navodi strahoviti kuluk pod „vlašću proklete Jerine”. Ne samo što im za gradnju grada Smedereva ništa nije plaćala, već im je i nametnula porez koji Starina Novak nije mogao da plati, te nije imao drugog izbora. Međutim, ono što će ga okrenuti ka hajdučkom životu je bezobzirna obest mladih Turaka, koja ga je i dovela do ubistva i pljačke turskog mladoženje. Suštinu hajdučkog života, bitno drugačiju od viđenja kneza Bogosava, Starina Novak iznosi na kraju pesme:
Evo ima četr’est godina,
Romaniju goru obiknuo,
Bolje, brate, nego moje dvore;
Jer ja čuvam druma kroz planinu,
Dočekujem Sarajlije mlade,
Te otimam i srebro i zlato
I lijepu čohu i kadifu,
Odijevam i sebe i društvo;
A kadar sam stići i uteći
I na strašnu mestu postojati.
Ne bojim se nikoga do Boga!
Više pesama opisuje hajdučkog harambašu Starinu Novaka, njegovog brata Radivoja i sina Grujicu: Starina Novak i knez Bogosav, Novak i Radivoje prodaju Grujicu, Starina Novak i Deli Radivoje, Grujica i Arapin, Grujica i paša sa Zagorja, Ženidba Grujice Novakovića, Nevjera ljube Grujičine.
Među velikim hajdučkim imenima, pažnju posebno zavređuje Stari Vujadin, kome je posvećena i jedna od najlepših epskih pesama naše književnosti. Ova pesma donosi nam, iz perspektive nevoljnog svedoka, jedne devojke, opis uhvaćenih hajduka kao slavnih vitezova starog vremena, na kojima sjakti raskošna oprema. Videćemo pravo podvižništvo i tragičnu sudbinu ovih odmetnika, prisustvovati njihovom ispitivanju, mučenju i odolevanju da se izdaju jataci i saveznici.
Stari Vujadin, Mali Radojica, Ivo Senković i Aga od Ribnika, Ropstvo Janković Stojana, Janko od Kotara, Ženidba od Zadra Todora, Bajo Pivljanin i beg Ljubović, Ženidba Milića barjaktara najreprezentativnije su pesme iz hajdučkog života koje ova zbirka predstavlja.
Interesantno je da se, za razliku od druge knjige, u ovoj zbirci nalazi značajniji broj pesama u kojima su glavni junaci – žene. Bilo da se radi o njihovim tragičnim sudbinama, junačkom podvižništvu, mudrosti i blagosti kada su u prilici da nekoga savetuju ili ljubavi prema svojim muževima, sinovima i braći, žene su ovde u potpunosti razvijeni karakteri a ne samo sporedni likovi u funkciji karakterizacije muških likova. Sestra Đurković serdara, Zaručnica Senjanina Iva, Vojin i njegova zaručnica, Udaja sestre Ljubovića u tom smislu zavređuju posebnu pažnju čitalaca. U ovoj zbirci nalazi se i najznačajnija pesma srpske narodne poezije – Hasanaginica.
Možda će vas zanimati i druge knjige koje se odnose na narodnu književnost: Jaša Prodanović (Antologija narodne poezije, Naša narodna književnost), Sreten Stojković (Lazarica ili Boj na Kosovu), Jovan Subotić (Epske pesme), Milorad Šapčanin (Nevesta Ljutice Bogdana i izabrane pesme), Đorđe Matić (Senke naših predaka, otrgnuto od zaborava: Istorija i savremenici) i druge.
Treću knjigu srpskih narodnih pjesama možete pogledati OVDE, a sva dela Vuka Stefanovića Karadžića OVDE.