Kritika Ruvarčeve škole i Nesavremena i savremena istorija predstavlja kritiku realnog pravca u proučavanju istorije koju je kod nas utemeljio Ilarion Ruvarac, a nastavio njegov učenik Stanoje Stanojević.
Kritika Ruvarčeve škole sadrži osvrt Jaše Tomića na tri ključna istorijska članka Ilariona Ruvarca: O knezu Lazaru, Seoba Srba i Crna Gora (Montenegrina). Najveća zamerka koju Jaša Tomić stavlja na ove radove je ciničan i podsmešljiv ton kojim se Ilarion Ruvarac odnosi na narodne istorijske izvore i fundus epske poezije, odnosno na nacionalni odnos koji je onovremeno društvo imalo prema istorijskom nasleđu. Zbog ovakvog podsmeha i grubog suprotstavljanja „realne” istorije nacionalnom osećanju i političkim imperativima trenutka, Jaša Tomić ovaj pristup nacionalnoj istoriji ocenjuje kao nerodoljubiv.
Jaša Tomić u svojoj oceni istorijskog rada Ilariona Ruvarca uvodi jedan, čini se, sasvim neprihvatljiv kriterijum – patriotizam. Jaša Tomić, zapravo, Ilarionu Ruvarcu ne zamera preispitivanje istorije i prošlosti Srba, ne zamera mu rad na proučavanju izvora niti pronalaženje novih i ranije nepoznatih istorijskih činjenica, već tumačenje svih ovih izvora i činjenica koje je pronašao. Ukratko, zamera mu na narativu, a ne na istorijskom radu.
O čemu je reč vidi se iz ovih primera: Ilarion Ruvarac dokazuje kako Miloš Obilić i Kosančić Ivan nisu postojali; kako Vuk nije izdao na Kosovu; kako Murata nije ubio Lazarev zet, ovime relativizujući sam temeljni mit srpske nacionalne prošlosti i nipodaštavajući temu žrtve i heroizma na kojima je ovaj mit i zasnovan. U Seobi Srba „mit koji razotkriva” Ilarion Ruvarac je da Srbi nisu prešli u Ugarsku pod ugovorom, odnosno uz poziv cara, već da su prebegli, a u članku Montenegrina da Crna Gora nije bila samostalna od početka XVI do kraja XVII veka.
Eseju Kritika Ruvarčeve škole Jaše Tomića u izdanju Portalibrisa pridodat je i članak Nesavremena i savremena istorija zbog tematske bliskosti, odnosno zbog Tomićevog jednakog odnosa prema radu i Ilariona Ruvarca i Stanoja Stanojevića.
U Nesavremenoj i savremenoj istoriji nalaze se dva teksta: Ocena Stanojevićeve knjige „Istorija srpskog naroda” i Od republike do kraljevstva (najkraća istorija Crne Gore). Jaša Tomić ocenjuje da je Istorija srpskog naroda Stanoja Stanojevića primer kako ne treba pisati jedno istorijsko delo. Posebno mu zamera što odvaja političku od kulturne istorije, to što se Stanojevićeva istorija sastoji od pukog navođenja datuma i godina, imena vladara i bitaka, bez težnje da se događaji tumače ili da se među njima pronađu prirodne, uzročno-posledične veze.
Stanojevićeva Istorija je, inače, bila najavljivana kao nova i savremena, ne ispunivši, po mišljenju Jaše Tomića, ništa od ovih očekivanja. Jaša Tomić posebno zamera Stanojeviću to što se u ovoj knjizi ne govori samo o istoriji Srbije, već i o istoriji Bosne i Crne Gore, a nikakve se veze ne uspostavljaju među njima.
Od republike do kraljevstva Jaše Tomića ukratko govori o istoriji Crne Gore, navodeći ovaj tekst kao primer, pre svega Stanojeviću, kako bi trebalo da izgleda jedna istorijska knjiga, odnosno ukazujući šta je Stanojević propustio da u svojoj knjizi napiše.
Budući da je Stanojević jednostavno dobar učenik Ilariona Ruvarca, čini se da je zaključak Jaše Tomića da je, iako i sam svestan mana ovakvog pristupa istoriji, nemoćan da se odupre idejama svog velikog učitelja Ilariona.
Ilarion Ruvarac ima veliki značaj za srpsku istoriografiju, budući da se smatra ocem kritičke istorije kod nas. Sa njim počinje naučno, studiozno proučavanje istorijskih izvora kao i promišljanje sadržaja tradicionalno prihvaćenih i ponavljanih istorijskih „istina”. Jaša Tomić je u svojoj kritici izuzetno oštar, podsmeva se i ruga Ruvarcu, pomera granicu pristojnosti i raspravu premešta sa onoga što je Ruvarčev rad na njegovu ličnost i biografiju.
Ali, ono što moramo dodati je da se i danas krećemo u istom, začaranom, krugu: da su neke istorijske činjenice nerodoljubive, da su neka mišljenja nepatriotska i ova nam knjiga može poslužiti i kao svojevrsno upozorenje na naš tradicionalan odnos prema istoriji kao oružju na političkom polju.
Podsećamo da su u okviru edicije Otrgnuto od zaborava reizdate i druge manje poznate istorijske knjige što su: Srbin od Srbina, Srbi u davnini, Kratka povjesnica Srba Sime Lukina Lazića, Verujem u Boga i u Srpstvo Jovana Dučića, Istorija političkih stranaka i struja u Srbiji Jaše Prodanovića i mnoge druge.
Sva dela Jaša Tomić možete videti OVDE, a knjigu Kritika Ruvarčeve škole i Nesavremena i savremena istorija OVDE.