Vladimir Ćorović (1885–1941)
Istaknuti srpski istoričar i istraživač, Vladimir Ćorović, rođen je u Mostaru 27. oktobra 1885. godine. Osnovnu školu i gimnaziju završava u rodnom Mostaru, gde je na njegov intelektualni razvoj presudno uticala specifična kulturna sredina, a posebno njegov brat Svetozar Ćorović, Aleksa Šantić, Osman Đikić i drugi predstavnici ondašnje intelektualne elite. 1904. godine u Beču započinje studije slovenske i germanske filologije, gde je slušao predavanja Vatroslava Jagića, Milana Rešetara i Konstantina Jirečeka, i gde je doktorirao 1908. godine. Ćorović nastavlja svoje obrazovanje u Minhenu. Posvećuje se studijama srednjovekovne istorije i grčke filologije. Univerzitet ga je, kao najboljeg studenta, nagradio Zlatnim prstenom cara Franje Josifa, koji Ćorović nije prihvatio u znak protesta zbog aneksije Bosne i Hercegovine. Potom odlazi u Pariz i Bolonju i radi u arhivima i bibliotekama.
Godine 1909. Vladimir Ćorović dobija zaposlenje u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Baveći se kulturnom i naučnom delatnošću, održavao je veze sa beogradskim intelektualnim krugom, a bio je i oženjen sestrom Jovana Skerlića, Jelenom. Nakon Vidovdanskog atentata, austrougarske okupacione vlasti uhapsile su Ćorovića, i on je osuđen na banjalučkom veleizdajničkom procesu prvo na pet godina teške robije, ali mu je Vrhovni sud pooštrio kaznu i osudio ga na osam godina zbog intenzivnog rada u sarajevskoj „Prosvjeti”. Nakon tri godine tamnovanja, Ćorović je pušten nakon velike amnestije političkih zatvorenika koju je, pod pritiskom svetske javnosti, morao da izvrši austrougarski car Karlo IV.
Vladimir Ćorović je 1919. postao je vanredni, a 1921. godine redovni profesor narodne istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Naredne godine izabran je za dopisnog, a 1931. godine za redovnog člana Srpske kraljevske akademije. Bio je dekan Filozofskog fakulteta od 1933. do 1935. godine i rektor Univerziteta u Beogradu 1935. i 1936. godine.
Kao veliki protivnik fašizma i nacizma, Vladimir Ćorović je bio osuđen na smrt od strane Gestapoa i pre nego što je Jugoslavija kapitulirala, pa je zajedno sa drugim istaknutim jugoslovenskim političarima krenuo u emigraciju. Avion kojim su putovali oboren je iznad Olimpa u Grčkoj 17. aprila 1941. godine, i u ovoj nesreći poginuo je i Vladimir Ćorović. Usled nesrećnih okolnosti rata i okupacije, Ćoroviću ni nekrolog nije napisan.
Dela Vladimira Ćorovića
Proučavaoci dela Vladimira Ćorovića ističu širinu interesovanja i raznovrsnost tema kojima se bavio. Nije se bavio samo istorijskim istraživanjima, već i kulturnim, književnim i etnografskim radovima. Veoma je zanimljiv njegov rad na epigrafici, gde se, u dve studije (Utjecaj i odnošaj između starih grčkih i srpskih zapisa i natpisa i Uzajamne veze kod starih slovenskih zapisa) bavi ovom kratkom literaranom formom. Uz pomoć svojih znanja iz filologije bavio se proučavanjem i objavljivanjem stare srpske hagiografske književnosti, posebno žitijima Svetog Simeona i Svetog Save. Sakupljao je dela srpskog narodnog usmenog stvaralaštva, epske pesme, pripovetke i tužbalice, posebno se osvrćući na predstavljanje istorijskih ličnosti u narodnim predanjima (Save Nemanjića, Kulina bana, Stefana Nemanje, kralja Vukašina, cara Uroša, Marka Kraljevića).
Posebno je značajan Ćorovićev rad iz srpske književne istorije, istorije umetnosti i kulture. U proučavanjima stvaralaštva Lukijana Mušickog i danas se polazi od Ćorovićeve disertacije, koja se bavi ne samo književnim delom već i političkim i crkvenim uticajima ovog znamenitog autora. Ostavio je i književne studije o Jovanu Skerliću, Pavlu Popoviću, Vuku Karadžiću, Ljubomiru Nenadoviću, Milutinu Bojiću i Petru Kočiću. Priredio je i Celokupna dela Prote Matije Nenadovića, propraćena studijom o Proti Mateji, sa jedne strane kao značajnoj istorijskoj ličnosti, ustaniku i ustavobranitelju, a sa druge strane kao piscu i stvaraocu – studiju kroz koju se vidi Ćorovićevo razuđeno interesovanje ne samo za istorijsku već i za književnu nauku.
U srpskoj istorijskoj nauci Vladimir Ćorović je veoma značajan jer je prvi koji je počeo da sistematski objavljuje istorijsku arhivsku građu. U pitanju je više hiljada stranica izvorne građe (povelje i pisma, rodoslovi, zapisi i natpisi, stari književni spisi) prikupljane u arhivima u Beču, Zemunu, Dubrovniku, Kotoru, Zadru, te u bibliotekama fruškogorskih i svetogorskih manastira. Veoma veliki broj njegovih radova ostao je neobjavljen. Deo radova je danas izgubljen, jer su nemačke okupacione vlasti od Ćorovićeve porodice oduzele čitavu njegovu rukopisnu zaostavštinu. Od njegovih velikih sintetičkih istorijskih dela za života objavio je Istoriju Jugoslavije (1933) i prvi tom Historije Bosne (1940), dok su drugi i treći tom izgubljeni. U rukopisu je ostala Istorija srpskog naroda, objavljena postuhmno tek 1989. godine. Bavio se uglavnom istorijom Bosne i Srbije, ali je u svojim istorijskim istraživanjima išao čak i do praistorijskog doba.
Posebno je potrebno pomenuti Crnu knjigu: Patnje Srba u Bosni i Hercegovini za vreme Svetskog rata 1914–1918, objavljene 1920. godine. U ovoj knjizi objavio je sakupljena usmena svedočanstva stradalnika i očevidaca događaja Prvog svetskog rata, posebno u zatvorima i logorima. Interesantno je da u ovoj knjizi Vladimir Ćorović ne polemiše, već samo iznosi činjenice i kritički se odnosi prema ovim potresnim svedočanstvima.
Ćorovićeva studija o Karađorđu (Karađorđe i Prvi srpski ustanak) predstavlja reprezentativno delo Ćorovićevog istorijskog rada, jer on prelomne istorijske trenutke vidi pre svega u delatnosti i pokretačkoj snazi istaknutih ličnosti. U ovoj studiji Vladimir Ćorović kroz obuhvatni portret Vožda grupiše sve događaje Prvog srpskog ustanka. Iako znamo da je rado predavao o Karađorđu, te da mu je Vožd bio jedna od omiljenih ličnosti srpske istorije, kao i da je bio blizak vlasti Karađorđevića, ipak zadržava objektivan i kritički odnos prema obe srpske vladarske dinastije. Okolnosti Prvog srpskog ustanka Ćorović ipak ne posmatra samo kroz ličnost Karađorđa, već ih daje sveobuhvatnije, u kontekstu širih političkih i društvenih promena u Evropi, drugih evropskih država, njihovih političkih ambicija i međunarodnih odnosa. Posebna vrednost ovog istorijskog spisa je i oslobođenost od suvišnih detalja i pretrpanosti suvoparnim istorijskim činjenicama. Sa druge strane, on želi da napiše istoriju, a ne roman, pa je pripovedanje o ovim događajima lišeno anegdotskog nasleđa, koje je dominantno, recimo, u istoriografiji Vuka Karadžića.
U okviru edicije Otrgnuto od zaborava Portalibris je reizdao i druge autore istorijskih knjiga i spisa, kao što su Mihailo Gavrilović (Iz nove srpske istorije), Stojan Novaković (Vaskrs države srpske), Vuk Stefanović Karadžić (Srbija po Vuku), Prota Mateja Nenadović (Memoari) i druge.