Janko Veselinović (1862–1905)
Janko Veselinović je srpski pripovedač i dramski pisac, zajedno sa Milovanom Glišićem i Lazom Lazarevićem, jedan od najznačajnijih predstavnika srpskog seoskog realizma.
Rođen je 13. maja 1862. godine u mačvanskom selu Crnobarski Salaš u svešteničkoj porodici. Otac, Miloš Veselinović, oženio se Jelisavetom Popović, ćerkom sveštenika. Janko je imao dva brata i tri sestre i bio najstarije dete porodice Veselinović. Osnovnu školu pohađa i završava u obližnjem selu Glogovac, da bi svoje školovanje nastavio u gimnaziji u Šapcu, gde završava četiri razreda. Godine 1878, na očevo insistiranje, upisuje bogosloviju u Beogradu, ali ubrzo, već iste godine, prelazi na Učiteljsku školu, koju, takođe, napušta. Nedostatak formalnog obrazovanja ne smeta mu da se već 1880. godine zaposli kao seoski učitelj u selu Svileuvi kod Glogovca i da, sa prekidima, sve do 1893. godine, radi u mačvanskim školama u Glogovcu, Šabačkom Kamičku, Koceljevu, Ježevcu i Šapcu. 1881. godine se oženio Jovankom Jovanović, ali porodica ne uspeva da ukroti njegov boemski duh. Godine 1885, tokom srpsko-bugarskog rata, pridružuje se srpskoj vojsci kao četni intendant. Posle rata ostao je bez posla i sledeće godine pokušava da nastavi obrazovanje, pa odlazi u Beč, gde upisuje telegrafski kurs. Loše zdravstveno stanje primorava ga da se vrati u Srbiju, pa u Beogradu nastavlja isti kurs, međutim, ni ovo ne privodi kraju. Godine 1888. završava u zatvoru zbog radikalskih ideja i sukoba sa vlastima. Sledeće godine biva izabran za predsednika koceljevske opštine, ali je ubrzo smenjen zbog manjka koji se javio u državnoj kasi, zbog čega mu je ponovo pretio zatvor, ali je oslobođen krivične odgovornosti.
Janko Veselinović 1893. godine prelazi u Beograd, gde dobija mesto pomoćnika urednika Srpskih novina i od tada uređuje mnoge časopise (Zvezda, Pobratim, Dnevni list). Od 1895. godine radi kao korektor Državne štamparije, a od 1900. godine i kao dramaturg Narodnog pozorišta.
Oboljeva od tuberkuloze i teško narušenog zdravlja, 1904. godine, vraća se u selo Glogovac. Janko Veselinović umire 14. juna 1905. godine u roditeljskom domu. Njegovoj sahrani prisustvovao je veliki broj srpskih književnika i novinara, među kojima i Simo Matavulj, Milan Grol, Radoje Domanović, Svetozar Ćorović i Aleksa Šantić.
Književni rad Janka Veselinovića
Janko Veselinović, predstavnik srpskog realizma, u svome obimnom književnom opusu, uglavnom opisuje mačvansko selo, patrijarhalni, zadružni život starog seljaštva, iz kog je i sam potekao. Njegovi opisi seoskog života, iako verno i realistički predstavljeni, prožeti su idealizacijama, lirizmom, melanholijom i velikom ljubavlju koju je Janko Veselinović osećao prema narodu sa kojim je odrastao. To je, uostalom, jedna od osnovnih odlika seoskog realizma, u kom se realistički postupak podređuje visokom moralnom vrednovanju jednostavnog života i patrijarhalne kulture, zbog čega se Veselinović smatra najizrazitijim predstavnikom srpskog idiličnog realizma.
U svet književnosti Janko Veselinović ulazi kao podražavalac usmenog stvaralaštva, priča, bajki i legendi koje je u detinjstvu slušao. Prvu pripovetku koju je ponudio za objavljivanje (Vika na kurjaka, a lisica meso jede), beogradski socijalistički časopis Misao nije prihvatio, uz vrlo oštru kritiku, koja je na Veselinovića snažno uticala i na neko vreme ga obeshrabrila. Njegova prva objavljena pripovetka (Na prelu) pojavila se u malom listu Šabački glasnik 1886. godine. Iste godine pojavilo se i prvo kolo njegovih pripovedaka Slike iz seoskog života. Od celokupnog Veselinovićevog književnog opusa, ovu zbirku kritika najviše vrednuje. Jovan Deretić, na primer, smatra ove rane pripovetke veoma svežim i autentičnim, nalazeći u njima izrazit ton i stil narodnog pripovedanja.
U nizu zbirki pripovedaka (Poljsko cveće, Od srca srcu, Rajske duše, Zeleni vajati, Male priče), tematsko-motivski sličnih Slikama iz seoskog života, Veselinović slika sela bogate Mačve, raznolik život, radosti i tuge seljaka, bolesti i prirodne nepogode. U svim ovim pripovetkama selo i patrijarhalna sredina predstavljaju se idealizovano, bez društvene kritike i bez sukoba koji bi proizlazili iz socijalnih pitanja. Junaci se slikaju u visokom moralnom svetlu, ako se sukobljavaju, sukobljavaju se iz nesporazuma i nesrećnih okolnosti, a zlo i tragediju mogu doneti samo prirodne sile (kolera u romanu Seljanka, oluja i grad u jednoj od najboljih Veselinovićevih pripovedaka – Grad). Roman Seljanka napisan je u istom tonu, raspoloženju i istim stilskim postupkom kao i ove pripovetke.
Njegov kasniji književni rad obeležen je, usled stečenog životnog iskustva, otrežnjenjem u pogledu na seljački život, pa se javljaju nove teme, sukob između starog načina života i novih društvenih okolnosti. Težište pripovedanja pomera se na sukob između ličnih i kolektivnih ciljeva: u agresivnoj ambicioznosti novog tipa ljudi vidi se uzrok propadanja ranijeg zadružnog, idealizovanog života. Ovakve su, na primer, pripovetke Braća, Otac i sinovi, Mali Stojan, kao i nedovršeni roman Seljak.
Janko Veselinović napisao je šest romana, od kojih su samo dva završena: Seljanka i Hajduk Stanko. Hajduk Stanko smatra se njegovim najboljim romanom, i u njemu se kroz istorijsku pripovest o Prvom srpskom ustanku daje romantizovana priča o oklevetanom junaku i njegovoj strašnoj osveti. Četiri nedovršena romana su: Borci, Junak naših dana, Seljak i Mašići.
Pored svog književnog rada, Janko Veselinović bio je i zaljubljenik u pozorište, pozorišni poslenik i amaterski glumac. Najveći doprinos razvoju srpskog teatra dao je kao dramaturg Narodnog pozorišta, a napisao je i dva komada: Đida i Poteru. Popularni komad Đido napisao je u saradnji sa Dragomirom Brzakom. Ovaj komad sa pevanjem imao je više od trideset izvođenja u različitim pozorištima u Srbiji. Potera je nastala u saradnji sa Čiča Ilijom Stanojevićem.
U okviru edicije Otrgnuto od zaborava Portalibris je reizdao i slična dela pisaca srpskog realizma, kao što su Laza Lazarević (Pripovetke), Milovan Glišić (Pripovetke), Jakov Ignjatović (Čudan svet, Milan Narandžić, Vasa Rešpekt, Večiti mladoženja), Svetolik Ranković (Gorski car, Seoska učiteljica, Pripovetke), Ilija Vukićević (Priča o selu Vračima, Ljudsko srce).