Pjesme junačke novijih vremena, četvrta knjiga Vukove narodne epske poezije ima i podnaslov: pjesme o vojevanju za slobodu. U njoj su sabrane pesme koje govore o Prvom i Drugom srpskom ustanku, odnosno o ključnim bitkama za oslobođenje, kao i o sudbinama glasovitih junaka i strašnih neprijatelja tokom jednog od najvažnijih perioda srpske istorije.
Ukupno ima 62 pesme u četvrtoj knjizi, a raspoređene su tako da poštuju hronološki razvoj događaja. Tako će se na početku nalaziti pesme o podizanju Prvog ustanka – od Početka bune protiv dahija preko Boja na Čokešini, Boja na Mišaru, Boja na Deligradu, preko opisa propasti ove pobune u pesmama kao što su Rastanak Karađorđija sa Srbijom i Skopljak vojšti na Šumadiju; pratiće ih početak Drugog ustanka – Ustanak kneza Miloša na Turke i, recimo, Boj na Čačku, te prenošenje borbi sa Trucima na područje Crne Gore, među kojima je najglasovitija Smrt Smail-age Čengića.
U ovoj, četvrtoj knjizi, a to je već postupak koji preovladava i u trećoj zbirci Vukovih narodnih pesama, zastupljena je istoričnost – napuštanje mitološkog i legendarnog plana u korist aktuelnih istorijskih događaja. Neće ovde biti vila, zmajeva i drugih natprirodnih bića, niti bajkovitih sižea. Vuku je veoma važna istorijska podloga, i to je često naglašeno u fusnotama: Vuk nam daje istorijski okvir događaja koji su opisani u pesmama i istorijske biografije junaka, što je karakteristično upravo za pesmu Smrt Smail-age Čengića. Pre nego što nam da nekoliko varijanti ove pesme, Vuk će u prozi opisati smrt ovog age i sve okolnosti koje su je pratile, da bi nam ponudio mogućnost upoređenja fakata sa njihovom umetničkom obradom.
Ove tri varijante pesme i propratni tekst o Smail-agi u stvari možemo posmatrati i kao jasnu vezu između Vuka sakupljača narodnih umotvorina i Vuka istoričara i hroničara ovog turbulentnog perioda srpske istorije. Vukovo shvatanje uloge književnosti i zamerki koje je stavljao pred savremenike kao što je Vidaković – a to je da opisani događaji moraju tačno i istinito oslikavati i dokumentovati društvenu sliku vremena o kome se govori, jasna je u ovom njegovom naporu da jednu vrhunsku umetničku tvorevinu – epsku pesmu – razjasni i stvarnosno potkuje činjenicama.
Posebno bismo mogli pomenuti i pesmu Miloš Stojićević i Meho Orugdžić, gde je predstavljen megdan ove dvojice junaka. Ovaj junački dvoboj potpuno je homerovski dat, i neočekivan je za ovu, četvrtu knjigu, jer mnogo više priliči pesmama koje nalazimo u drugoj knjizi – vitezovima u sjajnim oklopima, sa fazama junačkog sukoba. Dve vojske stoje i boj prestaje da bi se ova dva junaka sukobila i razrešila ishod bitke. Čak i ako bismo se poveli slobodnom interpretacijom umetnika, nailazimo na neobično obilje istorijskih izvora za ovu pesmu, koji svedoče da se ovaj dvoboj zaista i dogodio tako kako je u pesmi opisano.
Čuveni su stihovi koji prate pogibiju Kulina kapetana u pesmi Boj na Mišaru:
Niti ide Kulin kapetane,
Niti ide, niti će ti doći,
Nit se nadaj, niti ga pogledaj!
Rani sina, pak šalji na vojsku –
Srbija se umirit ne može!
Upravo u ovoj je bici Miloš Stojićević Pocerac osvoji sablju Kulin kapetana. I zaista je Pocerac postao čuven sa svog junaštva toliko da su ga poredili sa Milošem Obilićem, a na veliku sramotu turskih vođa. U pesmi Miloš Stojićević i Meho Orugdžić opeva se pokušaj beljinskog zapovednika Mehmeda Orugdžića da se osveti i povrati svetlo oružje Kulina kapetana, ali će ga vešti i okretni Pocerac savladati.
Vukov sakupljački rad ima nekoliko vrlo važnih oslonaca. Prvi je svakako romantičarska potreba da se koreni i izvornost naše umetnosti potraže u slavnim srednjevekovnim vremenima. Drugi je naravno narodni jezik i Vukovo insistiranje da jezik književnosti mora poteći iz narodnog govora, za šta su najbolji primeri upravo ove pesme. A treći je, zapravo, istorija, odnosno kolektivno pamćenje i čuvanje podviga junaka, njihovih sudbina, te događaja koji oblikuju kulturnu svest jedne nacije. Zbog toga je ključno povezivanje sadašnjih događaja i vremena sa prošlošću ostvarno kroz isti tretman ličnosti iz prošlosti i savremenosti. Ali u ovoj, četvrtoj knjizi, Vuk se neće zaustaviti samo na epskoj pesmi i sećanju na junaka koje ona nudi, već će želeti da istorijska ličnost nastavi da živi i nakon okončanja pesme, odnosno da je prevaziđe.
Pesmu Knez Ivan Knežević prati jedna opsežna fusnota koja je motivisana ovako:
Mislim da će svakome Srbljinu biti milo jošte koju riječ čuti o Ivanu Kneževiću.
U ovoj ćemo napomeni dobiti ne samo biografiju Ivana Kneževića, već i aktuelne vesti o njemu i njegovoj sudbini:
Tako je, dakle, Ivana Kneževića već odavno poćerala sreća, kao mloge poštene i znamenite ljude na ovome svijetu. On je u Srijemu prošavšije godina bio siromašniji nego iko u njegovoj knežini; a bog zna i sad kako živi; ali Ristos Gospod, kad stane svakome plaćati po svom đelu, platiće i njemu za sva dobra što je kome počinio, i naknadiće mu za sve muke što je podnio na ovom svijetu; a narod srpski, dokle gođ svojim jezikom uzgovori, pjevaće mu ime i s najvećim poštovanjem i blagodarnosti opominjaće ga se.
Dakle, četvrta knjiga Vukovih narodnih pesama prati istorijske događaje Prvog i Drugog srpskog ustanka, odnosno posvećena je najznačajnijim istorijskim ličnostima – Karađorđu i Milošu Obrenoviću, te Stojanu Čupiću, Pop Luki, Lazaru Mutapu, Ivanu Kneževiću, braći Nedić i mnogim drugim.
Portalibris je objavio i druge zanimljive knjige koje se odnose na našu narodnu književnost: Jaša Prodanović (Antologija narodne poezije, Naša narodna književnost), Sreten Stojković (Lazarica ili Boj na Kosovu), Jovan Subotić (Epske pesme), Milorad Šapčanin (Nevesta Ljutice Bogdana i izabrane pesme), Đorđe Matić (Senke naših predaka, otrgnuto od zaborava: Istorija i savremenici) i druge.
Četvrtu knjigu srpskih narodnih pjesama možete pogledati OVDE, a sva dela Vuka Stefanovića Karadžića OVDE.