Najpoznatije književno delo Anđelka Krstića je roman Trajan (1932), za koji je autor dobio prestižnu nagradu za najbolji srpski roman Akademije umetnosti. Trajan predstavlja sam vrhunac književnog stvaralaštva Anđelka Krstića, jer su u njemu sabrane sve teme koje dominiraju čitavim piščevim opusom. Kroz tragičnu sudbinu naslovnog junaka slika se širi istorijski kontekst Makedonije, sa svim dubokim problemima koje su obeležile kraj 19. i početak 20. veka na Balkanu.
Geografski prostor Makedonije je mnogo širi pojam od oblasti koja se danas zove Severna Makedonija. To je teritorija na koju su krajem XIX i početkom XX veka pretendovale Srbija, Bugarska i Grčka. U tom trenutku tu se nalazi Osmansko carstvo, u kojem je nemuslimansko stanovništvo, odnosno raja, bilo pravoslavne veroispovesti. Zbog toga su sve tri države aktivno delovale kako bi tamošnje stanovništvo pridobile na svoju stranu i time pripremile teren za oslobođenje i prisajedinjenje. Dok između Srbije i Grčke nisu postojale razmirice niti oko podele teritorija, niti oko podele stanovništva, sa Bugarskom je upravo tu bio izvor budućeg konflikta.
Težnje Srbije su nakon Berlinskog kongresa (1878) i austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine bile okrenute ka jugu, odnosno Makedoniji, sa ciljem da se stigne do Soluna i dođe do toplog mora, kako zbog vojnih, tako i zbog ekonomskih razloga, koji su bile preduslov za stvarnu nezavisnost koja je na pomenutom kongresu dobijena. U tom smislu Srbija na prostoru Makedonije deluje trojako: crkveno, prosvetno i vojno.
Crkvena delatnost je podrazumevala osnivanje eparhija pri Srpskoj pravoslavnoj crkvi (SPC) sa postavljanjem sveštenstva, u cilju pridobijanja onog dela stanovništva koje je smatrano srpskim. Na to se nadovezuje prosvetni rad u kojem Srbija otvara škole, šalje učitelje i nastavna učila kako bi se stanovništvo obrazovalo u srpskom nacionalnom duhu. Međutim, zbog velikih pritisaka Turske i Bugarske, i sukoba koji su često izbijali i u kojima je srpsko stanovništvo napadano, Srbija odlučuje da na taj prostor šalje oružane gerilske jedinice, poznatije kao četnike. Ova trojaka akcija srpske države je zapravo bila priprema za oslobođenje tog prostora od Turaka, što će se i dogoditi u balkanskim ratovima, 1912. i 1913. godine.
Prostor koji je Srbija oslobodila i dobila u tim ratovima naziva se Vardarska Makedonija, a to je upravo prostor današnje države Severne Makedonije. Prava integracija te teritorije je morala da sačeka kraj Prvog svetskog rata i stvaranje Kraljevine SHS. Zbog delovanja terorističke bugarske grupe VMRO i njenih separatističkih ideja sve do Drugog svetskog rata taj prostor se nalazi pod vojnom upravom. Ta teritorija će nakon Drugog svetskog rata i stvaranja nove socijalističke Jugoslavije biti pretvorena u jednu od šest republika nove države. Komunisti su intenzivno radili na stvaranju posebne makedonske nacije kako bi je odvojili od vekovnog srpskog identiteta. U tom cilju 1967. godine je stvorena posebna Makedonska pravoslavna crkva, izuzeta od SPC, čime je proces stvaranja nove nacije završen. Raspadom države Makedonija je postala međunarodno priznata država prvobitnog naziva Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija, a danas Severna Makedonija. Srpski narod danas čini zanemarljivu nacionalnu manjinu, pretežno nastanjen u oblastima oko Kumanova, Skoplja i Tetova.
U ovom romanu Anđelko Krstić, kroz sudbinu mladića Trajana, slika potresnu priču o teškom životu porobljenog i obespravljenog stanovništva na prostoru Vardarske Makedonije, siromaštvu koje primorava da se i nedorasla deca šalju u pečalbu, životu koji prolazi u razdvojenosti od najmilijih, „sa kućom a bez kuće, sa porodicom a bez porodice”. Veliki broj autobiografskih podataka Anđelka Krstića utkanih u roman Trajan tragiku opisanih događaja samo još više povećava.
Podsećamo da su u okviru edicije Otrgnuto od zaborava reizdate i drugi zanimljivi a manje poznati romani, kao što su: Tadija Kostić (Na tuđem poslu), Stojan Živadinović (Do poslednjeg daha, Zmija u nedrima, Trideset godina ćutanja, Gospođa zagonetka), Simo Matavulj (Uskok, Bakonja fra Brne), Milica Janković (Mutna i krvava, Plava gospođa, Pre sreće), Svetolik Ranković (Porušeni ideali, Seoska učiteljica, Gorski car) i mnogi drugi.
Svi naslovi dostupni su na sajtu Portalibrisa i moguća je online kupovina knjiga.
Sva dela Anđelka Krstića možete pronaći OVDE.