Šta je prigodna drama?
Posmrtna slava kneza Mijaila III Đorđa Maletića u žanrovskom smislu određuje se kao prigodna drama. Prigodne drame su dela koja su napisana i izvođena povodom nekog specifičnog događaja, kako bi pratile svečanosti i kulturno obeležavanje određenog nacionalno značajnog događaja.
S obzirom na to da se radi o delima pisanim po narudžbini, retko se može govoriti o njihovoj prevelikoj umetničkoj vrednosti. Ovde se prvenstveno radi o cilju koji ovakve drame najčešće imaju, a to je prikazivanje važnih istorijskih događaja kako bi se jedna publika povezala u čvrstu društvenu zajednicu i obrazovala u pogledu nacionalne istorije. Današnja književna i dramska kritika ne vrednuje ih previsoko jer se kod ovih drama radi i o vraćanju pozorišne umetnosti na njen raniji kulturološki stupanj. Ove predstave nisu na prvom mestu umetnička dela, već društvena događanja koja otvaraju bolne nacionalne ili političke teme, otvaraju društveni dijalog i služe gotovo kao povod za društveno delovanje.
Ove drame kao svoj primarni cilj imaju da javnim izvođenjem jačaju nacionalno biće svoje publike, da tu publiku potvrde kao jaku i emotivno povezanu zajednicu ukorenjenu u istorijskim događajima ili mitologizovanoj prošlosti, kako bi inspirisale osećanja rodoljublja i naglasile značaj svakog pojedinca kao dela nacije.
Jedna od najznačajnijih karakteristika prigodnog pozorišta je njegova tendenciozna metateatralnost. Ovde se radi o brojnim dramskim postupcima razbijanja četvrtog zida, odnosno rušenja iluzije prikazanih događaja. Najpoznatiji od ovih postupaka bila bi „predstava u predstavi” (najčuvenija je Hamletova „Mišolovka”), gde se podrazumeva neka publika koja postoji na pozornici, a koja se izjednačava sa publikom u pozorištu, čime se postiže efekat identifikacije publike sa junacima na pozornici, pa onda publika počinje živo da učestvuje u događajima na sceni. Razbijanje četvrtog zida izvodi nas iz pozicije pasivnog posmatrača i tera na akciju.
Upamćeni su brojni primeri kada je publika, razbuđena i razjarena događajima na sceni, prenosila društveno delovanje direktno na ulicu, izazivajući društvene nerede i sukobe. Ovi su primeri posebno vidljivi u doba revolucija ili nacionalnih uznemirenja, te su neretko nakon moćnijih izvođenja brojane ljudske žrtve, uhapšeni i materijalna šteta.
Već prva ikada izvedena srpska pozorišna predstava Traedokomedija Emanuela Kozačinskog u izvođenju đaka Karlovačke gimnazije bila je prigodna jer su je đaci izvodili prilikom svoje maturske svečanosti. San Kraljevića Marka i Toržestvo Srbije prigodne su drame koje je napisao Sterija; Krst i kruna ili Krunisanje Stefana Nemanje i San na javi napisao je Jovan Subotić. Ove su drame, kao i njihovi autori, dosta poznatije, ali se može reći da je drama Posmrtna slava kneza Mijaila od veće umetničke vrednosti.
Posmrtna slava kneza Mijaila Đorđa Maletića
Prigodnost drame Đorđa Maletića Posmrtna slava kneza Mijaila je dvojaka: ovo je drama napisana da otvori novoosnovano Narodno pozorište u Beogradu. Drugi aspekt prigodnosti je proslavljanje imena i državničkog dela nedavno ubijenog kneza Mihaila Obrenovića, koji je i bio osnivač i ktitor samog Narodnog pozorišta.
U predgovoru posvećenom čitaocima Đorđe Maletić kaže:
Kada je odbor Narodnog pozorišta u početku svoga postanka odlučio da to pozorište otvori predstavom „Posmrtna slava kneza Mijaila”, poslušao je glas i svoga i narodnog srca, te da se u nečem oduži onom velikom dobrotvoru kojega narod s njegovi vrlina neće nikada zaboraviti. I to meni u deo pade da mu pišem posmrtnu slavu, koju sam za života mu svetla svakog dana očekivao nove prilike, nova sjajna dela, nove lavrove vence, te da mu ime po Srpstvu pronesem kao zahvalni sin otaštva!
Ova prigodna drama napisana je u dva čina. U prvom činu se predstavlja velika narodna proslava predaje ključeva gradova – Beograda, Smedereva, Šapca i Kladova – te odlazak Turaka iz Srbije, kao i kobna zavera koja se kuje u mračnim senkama.
Zanimljivo je da dobijamo širok politički značaj ovog istorijskog trenutka koji se tiče ne samo Srba, već i Bošnjaka i Crnogoraca, odnosno drugih krajeva koji su i dalje u ropstvu pod Turcima. Ovu sliku donose nam pripadnici svih društvenih slojeva, pa će likovi biti imenovani kao Seljak, Starac, Građanin, Sveštenik, Oficir, Srbin iz Austrijskog carstva, devojke, momci, vojnici, stegonoše, straža, narod. Ovo nisu lična imena, već društvene funkcije koje reprezentuju šarolik, razuđen i raznorodan narod, objedinjen ovom proslavom, odnosno najznačajnijim trenutkom njihovog života, u čijem se centru nalazi sam knez Mihajlo. Oni navode sve državničke zasluge kneza, upoređuju vreme ropstva sa vladom koja je sada nastupila, raduju se budućnosti i sa velikim očekivanjima dočekuju svaki novi dan kneževe vladavine.
Predaja ključeva je velika politička zasluga kneza Mihajla, koji će se i sam pojaviti da bez reči prodefiluje na belom konju u svom sjaju svog dostojanstva, praćen vojskom i narodom koji nose barjake i neprekidno mu kliče.
Nije loše napomenuti na ovom mestu spektakularnost ove predstave. Kao prva predstava izvedena u novom pozorištu, trupa je na raspolaganju imala najnovija tehnička sredstva i upotrebila ih je tako da publiku zapanji i oduševi. Predstava je i najavljivana kao pravi spektakl, a pratila ju je visoko svečana atmosfera sa balskim haljinama, oficirskim uniformama i frakovima. Sama zgrada Narodnog pozorišta plenila je svojim raskošnim enterijerom, oslikanim tavanicama, crvenim tepihom i bogatim, pozlaćenim ukrasima. Ogroman broj glumaca i statista u predstavi, te pojava konja na pozornici, novi svetlosni i zvučni efekti koje su omogućile gasne lampe i orkestarska muzika, zaista govore o spektaklu i jedinstvenom kulturnom događaju u životu prestonice.
Drugi čin snažno kontrastira slavljeničkoj atmosferi prvog čina. „U kneževom dvoru vidi se kneževo mrtvo telo pod baldahinom, u cveću. Sva je odaja crnom čohom zastrta. S desne strane sveštenici čitaju, a čelo nogu narod sjetan. Napolju čuju se ženski glasovi u kukanju”, kaže nam uvodna didaskalija drugog čina. Tragedija se već dogodila. Knez je ubijen. Narod koji je u prvom činu proslavljao kneza u njegovom životu, sada ga gorko oplakuje i veliča u smrti.
Inspirator ovog kobnog čina ne mogu biti nikakve ovozemaljske sile, već se protiv kneza zaverio sam pakao – Satana i njegovi zli duhovi obuzeli su umove i naložili njegovo mučko ubistvo, da bi osujetili snaženje Srbije i oslobođenje njeno i drugih porobljenih naroda od Turske. Sam agent-ubica poludeće nakon ovog svog čina, pa će se na sceni, pored Satane i zloduha, pojaviti i druga fantastična bića, furije i besovi koji progone zlikovce, ubice i krivokletnike posle njihovih zločina.
Spektakularnost ove prigodne drame, tekst u stihu različite dužine (kako bi se predstavili različiti glasovi i zadovoljila raznovrsnost ritma radnje) i jedan uzvišeni, patetičan ton u raskošnom ambijentu Narodnog pozorišta morali su predstavljati sasvim jedinstveni doživljaj za Beograd, i, uopšte, za razvoj pozorišne umetnosti kod nas.
Ukoliko volite drame, preporučujemo i sledeće naslove: Dorćolska posla, Čiča Ilija Stanojević, Kuga i Bijedna Mara, Niko Bartulović, Drame i Muzičke drame, Momčilo Nastasijević, Smrt Uroša V, Stefan Stefanović, Zavjet, Simo Matavulj, Todor od Stalaća, Miloš Cvetić i mnoge druge.
Prigodnu dramu Posmrtna slava kneza Mijaila možete pogledati OVDE, a sva dela Đorđa Maletića OVDE.