Portalibris je u jednoj knjizi izdao dve istorijske drame Jovana Subotića: Miloš Obilić i San na javi prevashodno zbog velikog uticaja koji je sam autor imao na razvoj srpskog pozorišta. Polovinom devetnaestog veka dolazi do realizacije prosvetiteljske ideje da je pozorište ključni instrument za buđenje nacionalne svesti i zbog toga postoji široki zahtev da se istorijski događaji iz starije ali i novije istorije prikazuju na sceni.
Najveći pisci tog vremena zaista osećaju ovaj poziv kao autentični umetnički zamajac i Jovan Subotić se u tome ne razlikuje od, recimo, Matije Bana, Jovana Popovića Sterije, Sime Milutinovića Sarajlije. Subotić je kroz svoje velike tragedije obrađivao različite istorijske trenutke srpske prošlosti, i jedan je od pisaca koji se ne bavi isključivo skorašnjom istorijom, već u buđenju nacionalne svesti zadire duboko u prošlost, neretko i dalje od nemanjićke države: Herceg Vladislav (1860), Zvonimir (1862), Prehvala (1863), Nemanja (1863), Miloš Obilić (1864), Bodin (1864), Kraljica Jakinta (1865), San na javi (1869) i Krst i kruna (1870).
Po vremenu obrade starija drama u ovom izdanju je Miloš Obilić. Tematika Kosovskog boja, prikazivanje cara Lazara i srpskih velikaša na pozornici bila je direktno uslovljena istorijskim trenutkom, odnosno potrebom za konstituisanjem nacionalne države. Ova je tematika bila omiljena među srpskim piscima i vrlo često obrađivana. Ovde možemo pomenuti Miloša Obilića Jovana Sterije, Tragediju Obilić Sime Sarajlije, Cara Lazara Matije Bana.
Istorijska drama u pet činova Miloš Obilić prati u tradiciji narodne epike dobro utemeljeni siže Kosovskog boja. Kosovski mit je tadašnjoj publici jako dobro poznat, a simbolički temelj likova veoma jasan: knez Lazar je mučenik, Miloš Obilić oklevetani junak, a Vuk Branković – izdajnik. Ona novina koju Subotićeva verzija drame donosi je na prvom mestu širi vremenski okvir. Ova drama nam donosi širu sliku događaja pre samog boja, ali još interesantnije – i događaja nakon raspleta tragedije. U svojevrsnom epilogu, Subotić nam donosi šta se sa likovima koji su preživeli boj desilo.
Drugu novinu čine ženski likovi. Ćerke kneza Lazara, Vukosava i Mara, dobijaju u drami više prostora, aktivnije učestvuju u zapletu i potpunije su izgrađene nego što su u narodnoj tradiciji ili u drugim dramama. U Milutinovićevoj Tragediji Obilić, koja ima isti zaplet – a to je da se u osnovi sukoba Miloša Obilića i Vuka Brankovića nalazi sukob njihovih žena, ne prevazilaze funkciju inicijatora svađe. U drami Matije Bana, na primer, lik Vukosave postoji samo kako bi bolje karakterisala lik Miloša Obilića.
U ovoj drami Jovana Subotića sukob kćeri kneza Lazara prenosi se na njegove zetove, a zatim i na celokupnu vlastelu. U osvit velike pretnje koja dolazi sa istoka unutrašnje razmirice ići će u korist samo Turcima.
Jovan Subotić je napisao dve drame koje se u istoriji književnosti određuju kao prigodne drame. To su Krst i kruna i San na javi. Ovi kraći dramski tekstovi su takođe bili veoma česti u tom periodu, jer su imali izravniji odnos prema publici, pa su ideje koje sobom nose jasnije prenete. Za razliku od velikih tragedija i istorijskih drama, koje vrlo lepo žive i van pozornice, prigodna drama je mnogo vezanija za scenu i pozorišnu publiku, te je tim dramama neophodno izvođenje da bismo jasno sagledali njihovu vrednost. Takođe, u ovim dramama manje je vidljiva granica između glumaca i publike, pa bi se publika aktivno uključivala u predstavu pevanjem, usklicima ili čak sugestijama.
Ono što je interesantno je da redovno u prigodnim dramama postoji publika na pozornici, odnosno publika koja je deo scenografije. Ovim postupkom se narušava iluzija pozorišta i publika ima neposredniji doživljaj učestvovanja u dramskoj radnji, jer ono što gleda više nije pozorišna predstava, već svojevrsna stvarnost.
San na javi i Krst i kruna pripadaju najznačajnijim srpskim prigodnim dramama, uz Sterijino Toržestvo Srbije i San Kraljevića Marka, ili Posmrtnu slavu kneza Mihaila Đorđa Maletića. Đorđe Maletić će, na primer, svoju Posmrtnu slavu direktno povezati sa Subotićevim Snom na javi, jasno je navodeći u svom predgovoru i potvrđujući da imaju istu tematiku – smrt i proslavljanje života kneza Mihaila Obrenovića.
Razmatrajući San na javi Jovana Subotića Marta Frajnd zapaža:
„San na javi” je jedan od razvijenijih očuvanih primera te vrste drame [prigodne], koja je u suštini scenski ritual. Ujedinjujući se kroz taj ritual, glumci i publika odaju poštu nekim ličnostima ili oživljavaju uspomenu na prošlost, sa namerom da okrepe svoj duh, svoja ubeđenja, isto onako kako u crkvenom obredu mogu da okrepe svoje verovanje.
Danas su istorijske drame Jovana Subotića nepravedno skrajnute i publici sasvim nepoznate. Njegov značaj za razvoj nacionalnog teatra je od ogromnog značaja, a drame San na Javi i Miloš Obilić predstavljaju zanimljiv uvid u ukus i sklonosti ondašnje publike.
Podsećamo da su u okviru edicije Otrgnuto od zaborava reizdate i druge manje poznate drame istorijske tematike kao što su: Istorijske drame I i Istorijske drame II Jovana Sterije Popovića, Nemanja i Todor od Stalaća Miloša Cvetića, Smrt Uroša Petog Stefana Stefanovića, Istorijske drame Dragutina Ilića, Pesme i drame Milutina Bojića i mnoge druge.
Sva dela Jovana Subotića možete videti OVDE, a knjigu Miloš Obilić i San na javi OVDE.