Sakupljački rad Vuka Karadžića višestruko je značajan kako za njegovu borbu za narodni jezik, tako i za popularizaciju srpske kulture i književnosti u Evropi. Ovim radom Vuk počinje da se bavi odmah po odlasku u Beč, odnosno odmah po svom poznanstvu sa Jernejem Kopitarom, koji je izvršio ključni uticaj na Vukovo razumevanje značaja narodnog jezika. Njegov sakupljački rad funkcioniše i kao primer za sve ono što je Vuk smatrao valjanim u jeziku i književnosti i kao sredstvo za afirmisanje ne samo srpskog usmenog stvaralaštva već i principa Vukove jezičke, gramatičke reforme. Osnov gramatike srpskog književnog jezika nalazi se upravo u narodnom jeziku, a Vuk objavljuje narodne pesme, pripovetke, zagonetke, poslovice da bi pokazao izražajne i stilske mogućnosti ovog jezika.
Vuk Karadžić intuitivno prepoznaje romantičarske ideje evropske književnosti s početka 19. veka, oslanjanje na srednjevekovni viteški ideal i usmeno stvaralaštvo koje se generacijama prenosi van glavnih književnih tokova. Buđenje nacionalne svesti evropskih naroda posle Francuske revolucije izuzetno je značajno za Srbe u trenutku kada se bore za oslobođenje i stvaranje sopstvene nezavisne države. Ideje Francuske revolucije – jednakost, sloboda i bratstvo, zahvaljujući Napoleonovim ratovima, šire se po celoj Evropi. To u osnovi znači međusobno povezivanje čitave ondašnje civilizacije.
U isti mah, ponajviše zahvaljujući Rusoovoj veri u dobrotu divljaka i Šilerovoj idealizaciji primitivnog čoveka, rađa se nova vera u čoveka i vrednosti prvobitne, neiskvarene zajednice. Braća Šlegel u Nemačkoj propagiraju autentičnost primitivnog, a njihovi mnogobrojni sledbenici sakupljaju narodne umotvorine (Jakob i Vilhem Grim) ili pak pišu po uzoru na folklor (Tanja Popović, Rečnik književnih termina).
Romantičarsko viđenje autentičnosti života nalazi se upravo u onim vrednostima koje se prepoznaju u Rusoovskim naivnim, divljim društvima, načinu života koji je blizak prirodi i koji živi od jednostavnih prirodnih resursa, daleko od industrijalizacije, otuđenog života u velikim gradovima i beskrupuloznog nadmetanja društvenih elita.
U ove tokove evropske, odnosno svetske književnosti se uključuje i Vuk, i to upravo svojim sakupljačkim radom. Popularnost koju Srbi stiču u Evropi i oduševljenje koje najveći evropski pesnici imaju za srpsku književnost ostalo je do dana današnjeg bez presedana.
Mala prostonarodna slaveno-serbska pesnarica (1814) Vuka Stefanovića Karadžića prva je zbirka srpskih narodnih pesama. Sa ovom zbirkom se srpski narodni jezik prvi put pojavio u štampi. U ovoj zbirci našlo se sto lirskih i sedam epskih pesama. Nastavljajući svoj sakupljački rad i baveći se njime čitavog svog života, raste broj pesama koje Vuk želi da objavi, ali se, takođe, kod Vuka kristališu i principi sistematizacije usmenog stvaralaštva, koji ulaze u temelj našeg proučavanja književnosti uopšte. Ovi principi nalaze se u Vukovim predgovorima uz prvu i četvrtu knjigu narodnih pesama (1824,1833). Vuk svoj sakupljački rad na narodnim pesmama objavljuje u šest knjiga od 1841. godine, s tim što su peta i šesta knjiga (zbog nedostatka sredstava) iz štampe izašla tek 1862. i 1864. godine.
Srpske narodne pjesme, sakupio ih i na svijet izdao Vuk Stef. Karadžić. Knjiga druga, u kojoj su pjesme junačke najstarije. U Beču, u štampariji jermenskoga manastira, 1845.
Vuk Stefanović Karadžić je srpske narodne pesme podelio prvo na ženske, muške i pjesme na međi. Ženske pesme su lirske, muške – epske, dok su pjesme na međi one koje imaju odlike i jednih i drugih, odnosno – balade. U drugoj knjizi Srpskih narodnih pjesama Vuk je sakupio najstarije epske, junačke pesme. U savremenim sistematizacijama narodnih pesama, ova Vukova najšira podela je zadržana s tim što je izvršena i njihova dalja unutrašnja klasifikacija. U ovoj knjizi mesto su našli sledeći ciklusi: neistorijski, pretkosovski, kosovski, pokosovski i ciklus pesama o Kraljeviću Marku.
U ovoj izvanrednoj zbirci narodne poezije objedinjene su najlepše i najpoznatije pesme o Svetom Savi, Kralju Vukašinu i Mrnjavčevićima, Banović Strahinji i Jugovićima, Caru Lazaru, Milošu Obiliću i Marku Kraljeviću, Đurđu i prokletoj Jerini, Sibinjanin Janku, Maksimu Crnojeviću, Zmaju Ognjenom Vuku i Jakšićima.
Neistorijski ciklus obuhvata mahom pesme sa mitološkim ili religioznim motivima, kao i one koje svoje izvore nalaze u srednjevekovnoj književnosti. Ovo su pesme koje govore o neistorijskim ličnostima i događajima, a motive crpe iz folklora, iz slovenske i rane hrišćanske mitologije. Pesme ne samo da nam pomažu da opojmimo način života tog vremena, već uspostavljaju moralne principe na kojima se uspešna društvena zajednica mora zasnivati, i upozoravaju na posledice kršenja pravila i tabua. Neke od najznačajnijih su Ognjena Marija u paklu, Bog nikom dužan ne ostaje, Zmija mladoženja, Nahod Simeon, Predrag i Nenad, Car Duklijan i Krstitelj Jovan, Car Konstantin i đače samouče. Najlepše pesme koje pripadaju ovom ciklusu Vuk je zapisao od slepe Živane (Antonijević, ?–1828), pevačice i guslarke koja je, prema Vukovim rečima, živela u Zemunu – Kako se krsno ime služi, Ko krsno ime slavi, onom i pomaže i Nahod Momir.
Pesme pretkosovskog ciklusa opisuju život na dvoru Nemanjića, obuhvataju period vladavine svetorodne loze i doba velikog prosperiteta srpskog carstva do Kosova. Ovaj ciklus obuhvata tipične stalne motive epske poezije – junačke ženidbe, smrti, dvoboje i nadmetanja, kao i zadužbinarstvo i podizanje tvrđava i gradova. U ovom ciklusu uspostavljaju se najznamenitiji junaci srpske epike i obrađuju ključni događaji srpske srednjevekovne istorije. Ovaj ciklus je istovremeno i poveznica između nemanjićke srednjevekovne države i pokosovskog perioda u kom se ustanovljavaju pravi naslednici cara Dušana i gradi kontinuitet srpske istorije. Najznamenitije pesme ovog ciklusa su Ženidba kralja Vukašina, Zidanje Skadra, Ženidba Dušanova, Ženidba kneza Lazara, Uroš i Mrljavčevići, Zidanje Ravanice, Sestra Leke Kapetana, Carica Milica i Zmaj od Jastrepca, Banović Strahinja.
Kosovski ciklus tematizuje boj na Kosovu i događaje koji su neposredno prethodili ovom, za srpsku epiku, najznačajnijem događaju srpske istorije, te događaje koji donose epilog slavnog poraza. Glavna figura ovog ciklusa je knez Lazar sa svojim velikim junacima Milošem Obilićem, Ivanom Kosančićem i Toplicom Milanom, i izdajnikom Vukom Brankovićem. Nipošto ne bi trebalo izostaviti ni ženske likove ovog ciklusa – Majku Jugovića, Kosovku devojku i kneginju Milicu. Čuvene su pesme Car Lazar i carica Milica, Propast carstva srpskoga, Musić Stefan, Smrt Majke Jugovića, Kosovka Djevojka.
Jedini ciklus posvećen samo jednom liku je ciklus Kraljevića Marka, koji izgrađuje potpunu epsku biografiju najvećeg od srpskih junaka. Marko Kraljević je oličenje pravde, zaštitnik raje i slabih i nejakih (posebno žena i dece), ali je samovoljan, obestan i prek. Kroz kompleksne i često protivrečne osobine koje ovaj lik ispoljava uvode se u kasniji istorijski period raniji motivi preuzeti iz mitologije i folklora, pa će Marko imati konja koji plače, posestrimu vilu i boriće se sa čudovišnim Musom Kesedžijom. Smrt Kraljeviću Marku ne dolazi ni od jednog junaka, već od Boga, od starog krvnika; sam će uništiti svoje epske atribute – sablju, topuz i konja Šarca, i leći će i umreti, kao po svojoj odluci.
Ovo je i prvi ciklus koji tematizuje period posle Kosovskog boja i pesme koje opisuju uvek nepokorno i inadžijsko vazalstvo Srbije. U srpskoj tradiciji turski sultan je poočim Kraljeviću Marku, i bez obzira na često sukobljavanje sa Turcima, pa i samim sultanom, Marko je u prvom redu njegov zaštitnik i zatočnik. Zanimljivo je da su ove pesme rasute po svim ciklusima, a najpoznatije su Marko Kraljević i vila, Devojka nadmudrila Marka, Marko Kraljević i Vuča dženeral, dok centralnom ciklusu pripadaju i Marko Kraljević i soko, Marko poznaje očinu sablju, Marko Kraljević i Musa Kesedžija, Marko Kraljević ukida svadbarinu, Marko pije uz ramazan vino, Oranje Marka Kraljevića, Smrt Marka Kraljevića.
Pokosovski ciklus bavi se srpskom despotovinom i drugim bojem na Kosovu, te junacima koji obeležavaju ovaj istorijski period. Ključna ličnost je despot Đurađ Branković, a uz njega nezaobilazna prokleta Jerina. Vojvoda Prijezda, Todor od Stalaća, Bolani Dojčin, Sekula i Sibinjanin Janko, Maksim Crnojević, Zmaj Ognjeni Vuk i braća Jakšići glavne su figure ovog ciklusa. Ovde će ponovo izroniti folklorni motivi, ovoga puta u obliku mitoloških bića kao što su zmajevi, ale i junaci koji mogu po volji menjati oblik. Dok ciklus pesama o Marku Kraljeviću pre svega simbolizuje inadžijski odnos srpskog naroda prema turskoj vlasti, pesme pokosovskog ciklusa se uglavnom bave ostacima srpske vlastele, i njihovim pokušajima da se obnovi srpska srednjevekovna država i očuva kontinuitet srpske svetorodne loze.
U Drugoj knjizi srpskih narodnih pjesama nalaze se sve one najlepše, najznačajnije i najpoznatije pesme srpskog usmenog epskog stvaralaštva, kojima je očuvan kosovski mit i junački etos srpskog naroda.
Možda će vas zanimati i druge knjige koje se odnose na narodnu književnost: Jaša Prodanović (Antologija narodne poezije, Naša narodna književnost), Sreten Stojković (Lazarica ili Boj na Kosovu), Jovan Subotić (Epske pesme), Milorad Šapčanin (Nevesta Ljutice Bogdana i izabrane pesme), Đorđe Matić (Senke naših predaka, otrgnuto od zaborava: Istorija i savremenici) i druge.
Drugu knjigu srpskih narodnih pjesama možete kupiti OVDE, a sva dela Vuka Stefanovića Karadžića OVDE.