Niko Bartulović je jedan od najznačajnijih međuratnih jugoslovenskih dramskih pisaca. Iako njegovo pripovedačko stvaralaštvo (roman Na prelomu, novele Ivanjski krijesovi, pripovetke Ljudi na ostrvu) predstavlja poznatiji i veći deo njegovog književnog rada, njegov doprinos razvoju drame između dva rata nipošto ne treba zanemariti. U cilju revitalizacije srpskog književnog nasleđa, Portalibris je u okviru svoje edicije Otrgnuto od zaborava objavio u jednoj knjizi dve drame Nika Bartulovića: Kuga i Bijedna Mara.
Kuga, ekspresionistička drama Nika Bartulovića
Ekspresionizam je književni pokret koji nastaje pod okriljem avangarde između 1910. i 1925. godine. Radikalno se raskida sa tradicijom, u prvom redu sa epohama koje mu neposredno prethode – impresionizmom, neoromantizmom i naturalizmom, ali, sa druge strane, posebno se oslanja na gotiku i barok.
Ekspresionistička poetika posebno neguje lirsku pesmu, pripovetku i dramu. Ekspresionizam se u srpskoj književnosti ostvaruje prvenstveno kroz poeziju Miloša Crnjanskog, Stanislava Vinavera, Rastka Petrovića, Siba Miličića, te kroz pripovetku Miloša Crnjanskog i Momčila Nastasijevića. Pojava Kuge Nika Bartulovića posebno je interesantna i zato što ekspresionistička drama nije česta u srpskoj, ili šire posmatrano, jugoslovenskoj književnosti, gde se pridružuje ranim ostvarenjima Miloša Crnjanskog (Maska) i Miroslava Krleže (Kraljevo).
U Rečniku književnih termina Tanje Popović čitamo: Na ekspresionizam snažno su uticale i društvene i političke prilike iz prve decenije 20. veka, čime se objašnjava njegov program koji je propovedao anarhizam, socijalnu revoluciju, antimilitarizam, pacifizam, internacionalizam, utopijski humanizam i slično.
Sve ove karakteristike jasno prepoznajemo i u drami Kuga Nika Bartulovića iz 1919. godine. Drama napisana odmah nakon završetka Prvog svetskog rata u svojoj osnovi će, logično, imati jasno izražen otklon prema besmislu ratnog stradanja, dehumanizaciji preživelih i političkoj instrumentalizaciji ratnih žrtava. Sa druge strane, Kuga oštro kritikuje posleratne mehanizme vlasti koji licemerno koriste ideje oslobođenja i ujedinjenja, stvarajući novu društvenu elitu u ciljevima nimalo različitu od one pobeđene u ratu. Na taj način najsiromašniji i dalje ostaju eksploatisani, izneveravaju se principi socijalne jednakosti i pravde.
Sam naslov ove drame, Kuga, nosi jednu od najkarakterističnijih metafora ekspresionizma: društvenu bolest sa kojom se mora razračunati radikalno i nasilno, potpunim uništenjem dotadašnjeg društvenog bića kako bi se na novim temeljima izgradilo zdravo, pravedno, utopijsko društvo. Junaci Kuge će na kraju ove drame upravo to i uraditi – u požaru, koji će uništiti kako bogataške radnje, tako i štampariju koja služi propagandnoj svrsi, stradaće i zgrada Sokolskog društva, jedini pravi simbol preratnih težnji za slobodom; u ovome se vidi konsekventno sprovođenje ekspresionističke poetike. Niko Bartulović ne može da dozvoli sentimentalno očuvanje dragih vrednosti i simbola, jer anarhizam zahteva potpuno razaranje svih društvenih institucija.
Zbog svega ovoga, ne možemo reći da nas iznenađuje izrazito negativan društveni odgovor na pojavu ovakve drame u pozorištu. Niko Bartulović je, priređujući dramu za objavljivanje, priložio uz tekst Kuge i vrlo agresivnu kritiku doktora D. Prohaske kao i svoju odbranu, koja se nalazi i u ovom izdanju, jer je jasno da je postala neodvojivi deo samog teksta.
Čitajući danas ovu kritiku, očigledno je neprepoznavanje ekspresionističkih elemenata u njoj, ali isto tako očigledna postaje i avangardna pozicija samog Nika Bartulovića i značaj njegovog dela u okviru jugoslovenske književnosti.
Tema slobode u Bijednoj Mari Nika Bartulovića
Niko Bartulović je 1922. godine objavio dramu Bijedna Mara po istoimenom umetničkom epu Luke Botića. I ovo delo, kao uostalom i druga dela Nika Bartulovića, svojevrsna je pohvala gradu Splitu. Sam Bartulović, iako rođen na Hvaru, veći deo života proveo je u Splitu i osećao se kao pravi Splićanin, te ne iznenađuje izbor teme iz prošlosti ovog grada. Drama u stihu Bijedna Mara otvara se posvetom samom gradu Splitu i njegovom velikom pesniku Luki Botiću:
Splitu,
da proslavi četrdesetogodišnjicu svog preporoda, u Slobodi, za koju je Pjesnik „Bijedne Mare” radio, živio i umro.
Ideje ekspresionističke poetike u okviru koje Niko Bartulović stvara vidljive su i u drami Bijedna Mara, ovog puta realizovane na drugačijem planu. Od samog pisanja reči sloboda upadljivim velikim slovom u posveti, pa sve do tragičnog raspleta, drama slavi humanizam i internacionalizam kroz temu verske tolerancije i slobode u ljubavi kao vrhovnog načela ljudskog života. Iako će ljubav između muslimana i hrišćanke imati tragične posledice jer je nijedno od sučeljenih društava ne može prihvatiti, kritika Bijedne Mare nije usmerena prema ovim verskim zajednicama, jer i na jednoj i na drugoj strani ima pozitivnih i negativnih likova, već protiv Mlečana, koji su predstavnici porobljivačke vlasti.
Podsećamo da su u okviru edicije Otrgnuto od zaborava reizdate i druge manje poznate drame: Jaša Tomić (Razvod braka), Jovan Sterija Popović (Istorijske drame I, Istorijske drame II, Izabrane komedije II), Momčilo Nastasijević (Drame, Muzičke drame), Stefan Stefanović (Smrt Uroša V), Miloš Cvetić (Todor od Stalaća) i mnoge druge.
Sva dela Nika Bartulovića možete pogledati OVDE, a drame Kuga i Bijedna Mara OVDE.