Sa konkursa Veliki srpski XIX vek 2021. godine
U krugovima istoričara možemo čuti izraz dugi XIX vek, koji označava vremenski period od Francuske revolucije 1789. godine pa sve do Velikog rata 1914. godine. Zaista jedan turbulentan period za sve narode u Evropi koji su u romantičarskom duhu krenuli u izgradnju državnih institucija koje bi za cilj imale da štite građane različitih nacionalnosti i veroispovesti od raznih zloupotreba. Narodi u Evropi traže da se izjašnjavaju slobodno, bez posledica, na svom maternjem jeziku, da propovedaju svoju veru i da budu pripadnici različitih političkih ideologija. Poslednji austrijsko-turski rat doveo je do srpskog nacionalnog preporoda koji je trajao od 1788. godine pa do revolucionarnih dana 1848. godine. Usled ovog rata došlo je do značajne saradnje Srba preko reka Save i Dunava, bilo je i dosta doseljenika, samo u prvoj godini rata na habzburškom tlu našlo se 100.000 izbeglica[1]. Ipak, bilo je i obrnutih primera.[2]
Nacionalni preporod balkanskih naroda bio je praćen prodorom modernih evropskih ideja liberalizma, građanskih prava, demokratskih i hrišćanskih vrednosti, podstaknutim razvojem nacionalnih buržoazija na ovim prostorima. Sveobuhvatne društvene, ekonomske i kulturne prilike uticale su na razvoj nacionalnih ideologija, formulisanje dalekosežnih političkih i državnih programa. Prvi značajan politički i državni program koji je formulisao odnos Kneževine Srbije prema velikim silama, susedima, ali i srpskom narodu van granica kneževine, bilo je Garašaninovo Načertanije iz 1844. godine. Oslobađanje i ujedinjenje Srba i južnoslovenskih naroda odvijalo bi se s ciljem očuvanja identiteta, ali i odupiranja velikim silama u širenju uticaja i interesa na Balkanu. S toga je Ilija Garašanin u Načertaniju za Srbe koji su se nalazili pod jurisdikcijom dinastije Habzburga tražio pojačanu brigu od strane matične države u očuvanju nacionalnog prava i osećanja. Istovremeno, i drugi balkanski narodi počeli su formulisati svoje političke i državne programe. Kako bi ovi programi bili i opšteprihvaćeni od određene grupe naroda pod Habzburzima, počinju da se formiraju i tajne organizacije koje su imali revolucionarni i nacionalni karakter[3]. Članovi ovih organizacija vršili su agitaciju među građanima i pripremali ih za opštenacionalni oslobodilački pokret na Balkanu. Osvešćivanje potlačenog naroda o svom identitetu, o svojim pravima, o podršci matične države, o trulom feudalnom sistemu koji je na izdisaju, bilo je priprema građana na revolucionarne dane iz 1848–1849. godine.
Upravo iz ovih razloga i Srbi i Rumuni bili su onemogućeni od strane velikih sila da povežu svoje pokrete u borbi protiv Osmanske imperije jer bi istovremeno predstavljali opasnost i po interes velikih sila na čijoj su teritoriji i živeli. U tome je prednjačila Austrija, koja se zalagala za očuvanje statusa kvo na Balkanu nakon 1849. godine. U ovo doba u Habzburškoj monarhiji nastaje mit o neposrednoj revolucionarnoj opasnosti od strane južnoslovenskih naroda predvođeni Srbima. Austrijski ministar spoljnih poslova grof Buol-Šauenštajn tvorac je optužbe na račun Srba da žele da stvore „Veliku Srbiju”. Ovaj termin služio je za stvaranje fobije od Srba, među drugim narodima u okviru carstva. Istočno pitanje u narednim decenijama ulazilo je u još dublje protivrečnosti velikih sila, ali Srbi, kao i Rumuni, bili su odlučni, strpljivi i ujedinjeni u ostvarivanju svog cilja, s verom u Boga.
Revolucionarni duh koji je harao Evropom zarazio je i nemađarski narod na tlu južne Ugarske. Kako bi se izborili za svoja osnovna prava da uče, čitaju i pišu na maternjem jeziku, da slobodno propovedaju svoju veru, da napreduju u službi bez obzira na nacionalnost, Srbi, Rumuni i Slovaci bili su prinuđeni na saradnju. Velike su se borbe vodile na tlu južne Ugarske između mađarskog i nemađarskog stanovništva. Snaga mnogobrojnog srpskog življa koji je dobio i podršku matične države ogleda se velikim uspesima koji su rezultirali sazivanjem Majske skupštine. Majska skupština predstavlja mesto gde su srpske duhovne, političke i akademske elite u ideji Srpske Vojvodine gradile državnost na tlu Habzburške monarhije. Revolucionarni dani 1848–1849. godine podigli su evropske narode na borbu za svoja građanska i nacionalna prava, kao i reformu zastarelog feudalnog sistema. Ova pitanja potegli su i Srbi na teritoriji tadašnje južne Ugarske. Na Majskoj skupštini održanoj 1–3. maja po julijanskom, odnosno 13–15. maja 1848. godine po gregorijanskom kalendaru, okupljeni predstavnici srpskog naroda proglasili su Srpsku Vojvodinu kao posebnu autonomnu teritoriju u južnoj Ugarskoj. Za srpskog vojvodu izabran je graničarski pukovnik Stevan Šupljikac. Karlovačka mitropolija je uzdignuta na rang patrijaršije, a mitropolit karlovački Josif Rajačić proglašen je za srpskog patrijarha. Posle ugušenja mađarske revolucije, habzburški car Franc Jozef Prvi proglasio je osnivanje Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, koje je obuhvatalo teritoriju Banata, Bačke, Baranje i Srema. Ono je bila administrativno-teritorijalna jedinica u centralizovanoj i apsolutistički uređenoj državi u periodu od 1849. do 1860. godine.
Međutim, prava nemađarskog stanovništva ponovo se pogoršavaju od 1861. godine, kada se ova autonomna oblast ukida od strane austrijskog cara. Bliža i tešnja saradnja Beča i Pešte, koja je dovela do stvaranja nove države Austrougarske, ponovo je svela na građane drugog reda ove zemlje Srbe, Rumune, Slovake i sve druge narode kojima maternji jezici nisu bili mađarski i nemački. U ovo doba najveći borci za ravnopravnost, za slobodu, za jednake mogućnosti svih građana Habzburške monarhije bez obzira na veru, jezik i nacionalnost bili su Svetozar Miletić, Mihajlo Polit-Desančić i Jaša Tomić. Oni su se borili za prava pravoslavnog življa unutar Austrougarske. Bečki dvor je igrao svoju igru, koristeći nemađarske narode samo kao sredstvo za svoje ciljeve, a potom ih ostavljajući mađarskim vlastima na milost i nemilost. Tadašnja inteligencija mladih, visprenih ljudi uvidela je da ako želi da izbori bolji položaj svih nemađarskih naroda moraju međusobno sarađivati i pomagati se u političkim poslovima, kako bi preko institucija i zakonodavnih tela usvajali zakone koji bi štitili i branili nemađarsko stanovništvo od zloupotrebe većinskog naroda. Ovo je priča upravo o jednom rumunskom političaru, koji je tesno sarađivao sa dr Mihajlom Polit-Desančićem i Svetozarom Miletićem. Zajednički su se borili protiv pokušaja mađarizacije pripadnika manjina na teritoriji južne Ugarske. Reč je o Vićentiju Babešu, koji je rođen 1821. godine u Hodonji, mestu udaljenom 20 kilometara od Temišvara. Školovao se u Temišvaru, Segedinu i Sremskim Karlovcima. Bogosloviju je završio u Aradu, a pravo u Pešti. U jednom periodu bio je školski nadzornik u okruzima južne Ugarske, kao i savetnik Kasacionog suda. Babeš je 1866. godine izabran za člana utemeljača Rumunske akademije nauka. Savršeno je govorio srpski jezik, pored rumunskog. On se borio za sticanje političkih i kulturnih prava Rumuna u Habzburškoj monarhiji. Sredinom šezdesetih godina XIX veka objavio je knjigu „Pitanje jezika i nacionalnosti u Austriji”, koja ga je iznedrila u političkim krugovima na tlu Habzburške monarhije. Svoje tekstove objavljivao je u bečkim novinama „Pčela”, čiji je urednik bio jedan kraći period. Do jačanja srpsko-rumunske političke saradnje u XIX veku došlo je posle Austro-ugarske nagodbe 1867. godine. Saradnja je otpočela Srpsko-rumunskim nacrtom – tekstom koji su sačinili predstavnici Srba i Rumuna, Svetozar Miletić i Vićentije Babeš[4]. Kao poslanik u ugarskom parlamentu vodio je žestoku borbu protiv Zakona nacionalnosti iz 1868. godine, kojim se težilo ka potčinjavanju nacionalnih manjina Mađarima. Otuda proističe saradnja sa srpskim političarima tog vremena sa ovog prostora. U to doba bila je uspostavljena savršena solidarnost između Rumuna i Srba, naročito u doba Kolmana Tise, kada se broj srpskih poslanika smanjio na tri, a rumunskih na dva. Babeš je u zimu 1873. godine iz Budimpešte došao u Pančevo kako bi uprkos hladnoći i mađarskom policijskom času agitovao u okolnim rumunskim mestima za srpske poslanike. Isto je uradio i u Beloj Crkvi 1887. godine. Tada je tražio u okolnim rumunskim mestima podršku za poslaničkog kandidata Polit-Desančića. Iako je blisko sarađivao sa Srbima, Vićentije Babeš se borio i uspeo je da ostvari jerihejsko izdvajanje pravoslavne rumunske crkve od Karlovačke jurisdikcije 1864. godine. Tada su banatski Rumuni izašli iz vrhovne crkvene vlasti Karlovačke jerarhije i stupili pod okrilje novoosnovane Erdeljske rumunske mitropolije. Po povlačenju iz političkog života u poslednjoj deceniji XIX veka, posvetio se istorijskim studijama. Napisao je crkvenu istoriju, koja je ostala u rukopisu. Preminuo je 3. II 1907. godine u Budimpešti, u svojoj osamdeset i šestoj godini. Vest o smrti ovog znamenitog Banaćanina i prijatelja srpskog naroda preneo je i novosadski list „Branik” u svom broju 6. II 1907. godine.
[1] Slavko Gavrilović, „Ka srpskoj revoluciji”, 372–375.
[2] Prota Matija Nenadović, „Memoari”, 59.
[3] Čedomir Popov, „Istočno pitanje i srpska revolucija 1804–1918”, Beograd, 2008, str. 75–107.
[4] Đurđijana Jovanović, „Instrumenti podrške kulturnom stvaralaštvu Srba u regionu 2004–2010”, Ministarstvo kulture, informisanja i informacionog društva Republike Srbije, 2004, str. 126–127.