Nemanja je istorijska drama u pet činova izvedena prvi put u Narodnom pozorištu u Beogradu 21. februara 1887. godine. Miloš Cvetić, pored toga što je dramu napisao, potpisuje i režiju, kao i naslovnu ulogu ove pozorišne predstave. Posle spektakularnog uspeha premijere, Nemanja se nalazi na stalnom repertoaru Narodnog pozorišta punih petnaest godina. U Novom Sadu, u Srpskom narodnom pozorištu Nemanja je imao premijeru 25. januara 1892. godine, i igran je sve do 1901. godine. Istorija pozorišta beleži i pokušaj znamenitog Raše Plaovića da dramu obnovi tokom tridesetih godina dvadesetog veka.
Miloš Cvetić se beogradskom Narodnom pozorištu priključio 1869. godine i vrlo brzo postao jedan od najzapaženijih glumaca, a 1874. godine počinje da se bavi i pozorišnom režijom, tako da je bio već priznat pozorišni umetnik kada anonimno šalje svoj rukopis Nemanja na konkurs svoje matične kuće. Uspeh koji je ova drama ostvarila ubraja se među najznačajnije i najglasovitije svog doba, a samog autora ohrabrio je da nastavi sa književnim radom.
Pored Nemanje objavio je još pet istorijskih drama – Lazar (1889), Dušan (1889), Todor od Stalaća (1895), Miloš Veliki (1903) i Karađorđe (1904); objavio je i komediju Braća (1899). Napisao je i alegoriju Tri svetla dana (1879) u saradnji sa Dragomirom Brzakom i dramu Roditeljski gresi (1898), koje su igrane, ali nikada nisu štampane. Književni opus Miloša Cvetića ovime nije iscrpljen, jer je objavio i roman Zlatno srce (1899), a ostavio je iza sebe i više pozorišnih eseja.
U drami Nemanja, koja tematizuje događaje nacionalne istorije, razmatra se trenutak ustanovljavanja srpske srednjevekovne države. Nemanja, koji samo želi da stvori jednu veliku, nezavisnu srpsku državu, nailazi na veliki otpor i duboko nerazumevanje svoje rođene braće, kao i vlastele. Nemanjina braća, župani Zavid, Sracimir i Prvoš, smatraju ove njegove napore samo pokušajem da se umanji njihova moć, a vlastela je ogorčena jer im je Nemanja ograničio vlast dajući sebrima i otrocima slobodu. Posledično, Nemanja uživa veliki ugled i ljubav običnog naroda.
Suočeni sa blizinom smrti srpskog kralja Radoslava III, i definitivnom nesposobnošću njegovog sina Ivaniša da se uzdigne do dostojnog naslednika, svi učesnici ove drame svesni su da je budućnost zemlje ugrožena i da je potrebno tražiti novog, sposobnijeg vladara. Naravno, ne slažu se svi oko toga ko bi taj vladar trebalo da bude.
Od svih mogućih kandidata Nemanja je jedini koji ima jasnu viziju budućnosti, i nije zainteresovan da nužno baš on bude taj koji će je sprovesti. Ideja vodilja je da se rasparčane srpske oblasti ujedine u jednu veliku i moćnu državu, nezavisnu i dovoljno snažnu da se odupre stranim silama, u prvom redu Vizantiji. Sujetni i ambiciozni, njegovi protivnici nesposobni su da u pravom smislu razumeju njegovu viziju i ne prepoznaju da se samo narodnim jedinstvom može garantovati ne samo budućnost države već i njihovo lično dostojanstvo.
U atmosferi dvorskih spletki, intriga i zavera odvija se beskrupulozna i surova borba za vlast, koju Nemanja neće da vidi, budući da je vođen svojom unutrašnjom plemenitošću i dobrotom, te ljubavlju za rođenu braću.
U skladu sa prosvetiteljskim idejama, lik Nemanje prikazan je kao idealni vladar, koji neće pribeći nečasnim sredstvima na svom putu do vlasti, i koji dokazuje da nikakvi kompromisi sa svojom savešću nisu ni potrebni da bi se vladalo. Nemanja će veličinom svog duha, mudrim i promišljenim političkim odlukama, te vojnom i taktičkom superiornošću uspeti da prevlada i ostvari svoj cilj – sreću vaskolikog Srpstva.
Interesantno je da ova drama odstupa od uspostavljene žitijske, legendarne tradicije o Nemanjinoj biografiji. Epizoda u kojoj svetac dolazi u pomoć zatočenom Nemanji u drami Nemanja predstavljena je kao vešto razrađena obmana da bi se protivnici za trenutak poremetili i uplašili. Sa jednog sakralnog žitijskog događaja proviđenja i božanske intervencije u drami se akcenat stavlja na ljudsku lukavost, čime delo dobija značajno realističke odlike.
Sa druge strane, vrednost ove drame su i njeni ženski likovi, koji ovde umesto melodramskih obrta i ljubavnih podzapleta postaju nosioci značajnih odluka i uzimaju učešće u komplikovanom dvorskom životu. Ženski likovi donose i jedan romantičarski aspekt drami jer unose snažne emocije kao unutrašnju motivaciju i pokretačku snagu. Pozornicom će proći čak šest ženskih likova, od kojih su najznačajniji Despa, kći kralja Radoslava, i Ana, ćerka humskog kneza Dragoša i izabranica Nemanjina. Pravi primer progresivnog ženskog junaka dobijamo u portretu princeze Despe, koja je sve što njen brat Ivaniš nije: ona je žena ratnica, sposobna da vlada i sposobna da vodi, i bila bi idealan naslednik svog oca – ali nije muškarac i stoga ne može biti vladar. Snažna, odlučna i beskrupulozna, sušta je suprotnost Ani – skromnoj, smernoj i porodici okrenutoj idealnoj vladarskoj supruzi.
S obzirom na kompleksnost dramske radnje, slikovitost i brojnost likova, te značaj istorijskog trenutka koji opisuje, ne iznenađuje nas što je drama Nemanja Miloša Cvetića bila jedna od najvoljenijih i najizvođenijih pozorišnih predstava svog vremena.
Podsećamo da su u okviru edicije Otrgnuto od zaborava reizdate i druge manje poznate istorijske drame kao što su: Odmetnik Jovana Grčića, Posmrtna slava kneza Mijaila M. Obrenovića III Đorđa Maletića, Istorijske drame I (Smrt Stefana Dečanskog, Lahan, ’Ajduci) i Istorijske drame II (Vladislav, Skenderbeg, San Kraljevića Marka) Jovana Sterije Popovića, Smrt Uroša Petog Stefana Stefanovića, Istorijske drame (Vukašin, Jakvinta) Dragutina Ilića, Pesme i drame (Kraljeva jesen, Uroševa ženidba) Milutina Bojića i mnoge druge.
Sva dela Miloša Cvetića možete videti OVDE, a knjigu Nemanja OVDE.