Život Matije Bana obeležen je najtačnije podacima koje je on sam, po dužnosti, dao „Godišnjaku Srpske kraljevske akademije” kao njen član. Iz toga su „Godišnjaka” i ove prve, biografske vrste.
Matija Ban rođen je u Dubrovniku 4. dekembra 1818. godine. Školovao se u tome gradu, izučavajući filosofske i pedagoške nauke. Potom je 1839. otišao u Carigrad, a odatle na obližnje ostrvo Halku, gde je postao profesor italijanskog jezika i književnosti u grčkom zavodu. Živeći tu, učio je francuski i grčki, a u francuskom je zavodu toga ostrva slušao, kao ljubitelj, predavanja i iz vojnih nauka. Posle godinu dana pređe u Carigrad, gde dobi odmah dve katedre: jednu istorije i zemljopisa u francuskoj školi Sv. Venedikta, a drugu italijanskoga jezika i književnosti u tada razglašenoj francuskoj kolegiji Bebeka na Bosforu. Iduće godine kupi jedno poljsko dobro u Maloj Aziji blizu Bruse, te se oda ekonomiji i učenju. Proputovao je jedan deo Azije i naučio nešto turskoga jezika, pa onda odluči da se preseli u Srbiju. U Beograd dođe 1844. i tu se stalno nastani. Iduće mu godine poveri knez Aleksandar vaspitanje svoje ženske dece, a ministar Ilija Garašanin već je bio počeo upotrebljavati ga i po pojedinim političkim poslovima. Tako dođe i 1848. godina sa svojim revolucionim događajima. Srpska vlada pošlje Bana u Karlovce patrijarhu Rajačiću s misijom da uravna put savezu među Srbima i 
Hrvatima. Zatim ode u Novi Sad, gde je sastavio proklamaciju kojom se Srbi pozivahu da ištu od cara svoje stare privilegije u Ugarskoj, da zavedu svuda upravne odbore sa jednim središnim odborom na čelu i da, po potrebi, oružjem u ruci pomognu svoje zahteve. Zatim obiđe svu Vojnu krajinu, držeći na više mesta govore sakupljenom narodu, pa stigne u Zagreb da se sporazume sa Ljudevitom Gajem i banom Jelačićem. Odatle siđe preko Velebita u Dalmaciju; u Zadru naštampa drugu proklamaciju, kojom upućivaše narod da pristane uz pokret u Vojvodini i Trojednici; u Dubrovniku naštampa narodnu himnu dubrovačkih Srba, pa onda pohodi i Cetinje radi dogovora s vladikom Radom. Za vreme srpsko-madžarskog ratovanja srpska vlada u Beogradu odluči da se digne opšti hrišćanski ustanak na Balkanu. Rad na tome poveri, za zapadne krajeve srpske, opet Banu. On 1849. ponovo ode u Dubrovnik i na Cetinje, te se za nekoliko meseci spremi sve što je trebalo. Samo se očekivao znak iz Beograda. Ali se prilike u Evropi bejahu već znatno promenile; one nalagahu Srbiji najveću opreznost, te Ban dobije poziv da se vrati u Beograd i da se svaki rad obustavi.
Godine 1850. počeo je predavati francuski jezik u beogradskom Liceju. Predavanju jezika on doda i predavanje istorije književnosti, držeći javne besede, prve takve vrste u Srbiji. Na ta predavanja dolažaše, pored đaka, i drugi otmeni svet srpske prestonice. Za takav mu rad Ministarstvo prosvete izda naročitu zahvalnicu. Pored toga, Ban je otpravljao i tajne poslove Vladine koji su se ticali Istoka. Dva puta je išao s poverljivom misijom knezu na Cetinje, a 1854–1855, za vreme Krimske vojne, u Carigrad. Godine 1860–1861. putovao je s naročitom misijom u Karlovce, Zagreb i Beč. Osem toga je predavao francuski jezik i u Vojnoj akademiji i u školi za spremu telegrafista.
Pri kraju 1861. godine ustanovljen je pri Ministarstvu spoljnih poslova preski biro, i po nalogu kneza Mihaila za prvog mu je starešinu postavljen Ban. Na tom je mestu ostao punih devetnaest godina, odbivši u tri maha konzulsku službu na Istoku, kojom su ga bile ponudile neke evropske države. Kad mu je Narodna skupština 1878. uvažila u godine činovničke službe sve vreme provedeno u raznim poslovima Srbije, mogao je Ban docnije dobiti odmora i kao penzionar provesti u miru poslednje godine svoga života. Preminuo je 1. marta 1903. godine u Beogradu.
Ban je bio vredan, istrajan i plodan politički i književni radnik. Njegova se politička akcija razvijala i vršila uz nastupanje različitih političkih mena kojima je Srbija bila izložena za vreme od 1844. godine pa dalje. Banov je rad politički, smatran sa gledišta unutarnjeg političkog razvića zemaljskog, ocenjen kao rad umerenoga liberalca. Stoga je Ban, naročito u ranije doba, mnogo dolazio u sukob sa ljudima koji se tim granicama nisu mogli zadovoljiti. U spoljnoj pak politici rad je njegov i veći i jači. On se unekoliko već vidi iz izložene kratke biografije Banove, a jasniji će biti kad ugleda sveta, u izdanju proznih mu sastava, bar jedan deo njegovih relacija i drugih predloga. A taj je rad uvek imao za cilj oslobođenje i ujedinjenje Srpstva, za koji su se cilj imali upotrebiti svi u politici dopušteni načini i putevi.
Velik je njegov književni rad. Tu se najvidnije izdvaja poezija, a u njenoj se oblasti ističe najjače rad na drami.
Književni je rad započeo Ban rano. U svojoj sedamnaestoj godini on je već pevao na talijanskom jeziku, na kome je napisao, pored ostaloga, i četiri drame. Docnije je sve to, osem ljubavnih pesama, spalio. Čitajući Šekspirove drame, stao je na drugo gledište i usvojio je dramaturgiju velikoga svetskoga pesnika. Dve sveske svojih pesama štampao je u Beogradu 1853. i 1861. Godine 1849. ponovo se vratio drami, napisavši „Mejrimu”, koja je štampana u Novom Sadu 1851, a zatim je došao čitav niz drama koje su prikazivane u Beogradu i drugim mestima, štampane u listovima ili u posebnim izdanjima. Tih drama ima četrnaest.
Pošto je Srpsko učeno društvo 1885. godine proslavilo svečano pedesetogodišnjicu njegova rada književnog, a taj je jubilej proslavljen i u Dubrovniku, Zagrebu i Kotoru, preduzeo je Ban da sredi potpuno izdanje svojih sabranih spisa. Prva je knjiga tih „Djela Matije Bana” izišla 1889, a potom su izlazile dalje redom do devete, na kojoj je stalo. Tih devet knjiga prikazuju pesnički rad njegov. Prvih sedam knjiga donose ovih četrnaest drama: „Mejrima”, „Milijenko i Dobrila”, „Smrt kneza Dobroslava”, „Car Uroš”, „Kralj Vukašin”, „Car Lazar”, „Takovski ustanak”, „Uskrs srpske države”, „Marta posadnica”, „Kobna tajna”, „Vanda”, „Jan Hus”, „Marojica Kaboga”, „Knez Nikola Zrinjski”. Svako je delo u pet činova i u stihovima trohejskog deseterca. U osmoj i devetoj su knjizi pesme Banove.
O dramama njegovim pisano je u raznim prilikama; naročito je u ranije doba bilo o njima češćega govora. Ali iscrpne rasprave o njima srpska književnost još nema. Kako je politički rad njegov različito cenjen, tako su dijametralno protivni bili i odzivi o dramama Banovim. U ocenjivanje je redovno unošena ili veća količina lične simpatije ili još veća primesa antipatije prema piscu. Danas se već može u književnu istoriju srpsku uneti zaključni sud, po kome je Ban dramatski pesnik, čije su drame ispunile čitav jedan period u razvitku naše dramatike, nastavivši istorijsku dramu prihvaćenu od Jovana S. Popovića i zajedno sa Subotićem izvedenu do najnovijega perioda, do vremena osamdesetih godina devetnaestoga veka, kad se pozorištu počinju stavljati i drukčiji zahtevi.
Osem čisto političkih radova, Ban je u prozi napisao masu naučnih, istorijskih i književnih rasprava, ogleda, prikaza i ocena, što je sve štampano ili u različitim listovima ili u posebnim izdanjima. U potonje je doba bio naročito marljiv saradnik „Dubrovnika” i „Slovinca”. Od poznijih posebno štampanih radova naročito se ističu „Moralne i političke iskrice iz slovenske istorije”, „Ivan Gundulić”, „Dramski nazori” i dr.
Još je odlika svega rada Matije Bana bila u njegovoj pažnji da se ne samo ne povećava stvoreni antagonizam između Srba i Hrvata već i da se razborito uklanja pametnim radom i s jedne i s druge strane. Zato je njegova reč imala vrednosti za svu zajednicu srpsko-hrvatsku; rad je njegov služio napretku te zajednice; uspomena se njegova ima čuvati u njoj.
Odlomak iz dela Znameniti Srbi XIX veka Andre Gavrilovića
* * *
Da li ste znali da je:
- Matija Ban prvi izneo ideju o podizanju Hrama Svetog Save na Vračaru 1879. godine;
- po imanju Matije Bana nazvan jedan deo Beograda – Banovo brdo;
- Matija Ban prvi uveo termin „Jugosloven” u jednoj svojoj pesmi iz 1835.godine.
Spomenik Matiji Banu svečano je otvoren u maju 2022. godine i nalazi se na Šumadijskom trgu na Banovom brdu. Autor spomenika je akademski vajar Ranko Đanković.
Sva dela Matije Bana koje je objavio Portalibris pogledajte OVDE.